Nje kryeveper e argjente e vitit 1802

Njihen disa tipe ikonash që paraqesin Shën Mërinë dhe Krishtin. Në këtë shkrim ne na interesojnë dy: ajo e tipit eleusë, ose brefokratusa, përkëdhelëse, që paraqet Shën Mërinë dhe Krishtin me kokë të mbështetur tek e ëma dhe ajo e tipit hodigidria, ose udhërrëfyese, që paraqet Shën Mërinë që tregon me dorë fëminë e saj, Krishtin. Mendohet se piktori i parë i ikonave të Hyjlindëses është Lukai, ungjillor. Në shek IX ikona më e vjetër hodigridia u transferua nga Azia e Vogël në Kostandinopojë. Të gjithë komandantët që niseshin për në luftë shkonin dhe merrnin bekimin e Shën Mërisë. Nuk dihet nëse ikona u quajt udhërrëfyese nga që u tregonte rrugën luftëtarëve, apo u quajt e tillë nga luftëtarët. Më vonë, aty nga shek XI kjo ikonë humbi përgjithmonë.

Frederik Stamati Njëzet shtat vjet më parë kur po punoja për restaurimin e objekteve që do të ekspozoheshin në Muzeun e artit mesjetar shqiptar të Korës, më zunë sytë të braktisur në një qoshe të sallës akoma të papërfunduar të muzeut një mbulesë të madhe ikone. Ishte nga ato mbulesa shpesh herë shumë të çmuara, që u vihen sipër ikonave kur ato vjetërohen e nisen të prishen, ose kur punohen si ikona të argjendta e të çmuara për dedikim, veçse me fytyrën e Shën Mërisë dhe të Krishtit të pikturuar në tempera. Ajo ishte një rrangullinë e vërtetë, me dy zgavra në vend të fytyrave, e shtrembëruar, e nxirë, gjithë pluhur e pëlhura merimangash dhe me një dush cërkash gëlqereje përsipër. Teksa e shikoja dhe mendoja për restaurimin e saj, drejtori i atëhershëm i muzeut, Avni Bilbili, habitej se si dëshiroja të humbisja kohën kot, e të merresha me një rraqe të tillë.

“Rraqja” u soll për restaurim në laboratorin më të mirë të konservimit që ka vendi ynë, në atë të Institutit të Kulturës Popullore pranë Akademisë së Shkencave.
Restaurimi u krye me shumë kujdes, pa kursyer asgjë dhe zgjati tetë ditë. Dhe ditën e nëntë... Ditën e nëntë vura re se nën papastërtitë që e kishin mbuluar prej kohësh ishte burgosur një nga realizimet më të shkëlqyera të argjendarisë shqiptare.

Ajo është shumë e madhe, ka përmasat: 89 cm e gjatë dhe 52,5 cm e gjerë. Eshtë realizuar në një fletë të trashë prej argjendi të pastër. Puna e bërë me rrahje i ka dhënë formën e parë. Disa plasaritje të shkaktuara nga goditjet janë arnuar nga mbrapa me fletë të holla prej argjendi. Pastaj mbi të është punuar për të realizuar plastikën përfundimtare. Trashësia e konsiderueshme e argjendit, që vende-vende arrin më afër tre milimetra, e ka bërë që të qëndrojë e fortë dhe të përballojë edhe tallazet më harbute që vijnë nga injoranca apo nga harresa. Eshtë për ikonën e më së lartës qiellore, të Shën Mërisë udhërrëfyese, ose hodigidria, që i atribohet si tip ungjillorit Luka, dhe që adhurohet aq shumë në kishat mariane. Organizimi i ornamentikës është origjinal dhe nuk ndeshet me realizime të ngjashme të kësaj gjinie.

Në dy medalione të pozicionuar në pjesën e sipërme, e të konceptuar në një trajtë interesante plot ornamente floreale të modeluar nën ndikimin e stileve barok dhe rokoko, që në shek XVIII-XIX kishin filluar të depërtonin edhe në Shqipëri, është shkruar në greqisht me shkronja të mëdha: “Nëna e Perëndisë”.
E gjitha jep imazhin e Shën Mërisë që mban në duar birin e saj Emmanuel, term ky i marrë nga hebraishtja (Immanuil), e që do të thotë Zoti me ne. Dora e saj e djathtë tregon duke ofruar butësisht Krishtin, Birin e Zotit.

Monotonia që do të shkaktohej nga mungesa e ngjyrave është zgjidhur mjeshtërisht duke e ngarkuar të gjithë plastikën me zbukurime të shumta. Maforioni i bukur mbasi pështjell kokën e Shën Mërisë derdhet i rëndë pala-pala mbi supet e saj, e pastaj zbret poshtë, duke lënë paksa të zbuluar tunikën e ngjashme me veshjen romake, të zbukuruar me shirita të dekoruar. I gjithë maforioni është mbushur me lule dhe trëndafilë aq të bukur, të denjë edhe për sfondin floreal të muzikës së Vivaldit. Ata janë trëndafilë që nuk fishken kurrë, sepse Shën Mëria është konceptuar si një trëndafil i përjetshëm. Eshtë interesant dekoracioni me dy rombe të brendashkruar tek njëri-tjetri i anës së pasme të maforionit, krejtësisht i ngjashëm me pëlhurën e mëndafshtë ku është qëndisur epitafi i Gllavenicës.

Në krahasim me ikonën e hershme bizantine kjo mbulesë është më e pasur me ornamentikë floreale edhe në bordurat e velomantelit, ku ndjehet ndikimi i shkollës kreto-veneciane. Në plastikën e butë të rrudhave të veshjeve, të realizuara sipas ligjeve të detyruara të Bizantit shprehet ndikimi i artit perëndimor. Asgjë nuk është e rastësishme në këtë mbulesë ikone. Në mëngët e mantelit dallohen qartë thekët e arta, ashtu siç i përshkruante dikur i pari ndër profetët e mëdhenj, Isaia. Tri yje shumëcepësh, të vendosur rreth fytyrës së Shën Mërisë simbolizojnë virgjërinë e saj.
Krishti Emanuel, i veshur me hiton të brendshëm, e sipër me një himation të zbukuruar kryq me motive floreale si të inçizuara, mban në dorën e majtë një pergamen të mbledhur rrulo që simbolizon Ungjillin, ndërsa me dorën e djathtë bekon me një gjest të madhërishëm. Në ditët e sotme vepra nuk vjen e plotë; asaj i mungojnë dy breroret, e Shën Mërisë dhe e Krishtit, e megjithatë vlera e saj mbetet maksimale.

Kjo krijimtari është një punë mjeshtri, aty, brenda kanuneve të ortodoksisë është derdhur deri në përsosmëri shpirti artist. Ajo është kundruar në mistikën e kihsës nga besimtarë të shumtë, duke u dhënë nga forca e saj e artit forcën hyjore që frymëzon çdo besimtar. Ajo admirohet në shekullin tonë në një shkallë superiore si një objekt që ka merituar vend nderi në një nga muzeumet më të shquar të botës për ikonën bizantine dhe postbizantine. Atë e krijoi shekulli i XIX dhe e vlerëson shekulli XXI. Ne nuk e dimë se cili është autori. Të falenderojmë ty krijues që dite të realizosh këtë kryevepër! Një ikonë e ka vendin në ikonostas, le ta vendosim këtë në një piedestal, në atë të mjeshtërisë shqiptare!

Kjo mbulesë ikone ka qenë në Kishën e Kryeengjëjve në fshatin Qestorat të krahinës aq të njohur të Lunxhërisë. Në një shirit argjendi, të kapur me thumba në fundin e saj, është shkruar në greqisht:”Zonjës Sime Hyjlindëses Eleuse, lutje e të gjithë të krishterëve ortodoksë të devotshëm që banojnë në këtë katund, Sinkrati bashkë me gratë dhe fëmijët e tyre që janë kujdesur, Qirkut Kalo dhe fëmijët, dhe Aleks Çipi dhe fëmijët dhe Sevo Qendro dhe fëmijët dhe Nikollë Çuçu dhe fëmijët, dhe me shpenzimet e tyre Malo i Dedes dhe fëmijët dhe të Papa Stathit. Janaq Qendro dhe fëmijët për ndihmë dhe mbrojtje për të gjithë ne. Amin: 1802: gisht 1".

I pari që e ka botuar këtë është P.I. Pulica. Pastaj e ka dhënë Theofan Popa në veprën “Mbishkrime të kishave në Shqipëri”, në vitin 1998 [Nr.657, f.260]. Data 1 gusht mungon në këtë botim. E ka të drejtën restaurimi që të japë datën e plotë: 1 gusht 1802. Ky mbishkrim i montuar ka një fjalë “Eleusë” të përdoruar për Shën Mërinë, e që do të thotë përkëdhelëse, tipike për ikonat e tipit Brefokrastusa. Vështirë të mendosh se autori i realizimit të veprës të mos ketë ditur të dallojë tipin Hodigidria të cilit i përket kjo mbulesë ikone nga tipi Brefokratusa.

A nuk është ky gabim një argument që ka bën të mendojmë që mbulesa e ikonës të jetë më e hershme nga mbishkrimi? Se ajo ka qenë e papërgatitur, diku ruhej për ndonjë rast dhe pastaj në 1802 i është shtuar mbishkrimi? Th. Popa e cilëson këtë mbulesë ikone si të fshatit Qesarat të Lunxhërisë. Në të vërtetë ka një ngatërresë emrash. Fshati Qesarat i takon Tepelenës, kurse në Lunxh është fshati Qestorat, ku edhe sot e kësaj dite ndeshen mbiemrat e familjeve të përmendura në mbishkrim. Vërtet, kush e ka realizuar këtë mrekulli?

Ylli Drishti, studiues arti thotë se mund të mendojmë për një ndikim të pikturës së Onufës Qipriotit, që ka realizuar vepra të tëra në ato anë. Krejt bizantine!- shprehet studiuesi tjetër dhe restauratori i ikonave Mustafa Arapi, dhe vazhdon: ikonografia bizantine nuk para e njeh volumin, gjithshka është realizuar në një plan.

Por le të vazhdojmë hamendësimet. Dikur manastiret strehonin mjeshtra të punimeve, edhe argjendarë, që përgatisnin objekte për kisha. Deri sot nuk kemi ndonjë të dhënë për ushtrim të kësaj zaje në ndonjë manastir të Lunxhërisë. Ndoshta është prodhuar në Gjirokastër, që shquhej për punimet e argjendit, ndoshta në Janinë. Por mundësitë më të mëdha janë për Gjirokastrën.

Por u largova shumë nga procedurat e restaurimit, që e rizbuluan. Ajo u trajtua kimikisht, dhe thjeshtë. Pas largimit të papastërtive që e kishin mbuluar prej kohësh doli sipërfaqja e argjendit e errësuar deri në të zezë të shkëlqyer nga veprimi i gazit sulfuhidrik: ishte patina fisnike e argjendit, aq shumë e parapëlqyer në muzeume, që i jep objektit fisnikërinë e vjetërsisë. Nuk u ndërmor asgjë për të penguar errësimin e mëtejshëm. Ajo vazhdon të jetë akoma laramane, e grujtë dhe e zezë derisa të errësohet plotësisht, procedurë natyrore që do vite të tëra reaksionesh kimike.