Cfare eshte demokracia?

Një nga konceptet problematike të bashkëkohësisë është edhe demokracia, në lidhje me të cilën - njëjtë si për kulturën - janë bërë rreth treqind përkufizime. Shprehja demokraci përbëhet nga dy fjalë greke demos (populli) dhe kratos (forca, fuqia).[2] dhe ka kuptimin e "të qenët e forcës në duart e popullit", "administrimi popullor" ose thënë më qartë qeverisje apo udhëheqje e popullit vetveten, sistem ku i gjithë pushteti i takon popullit (Omni potestas a populo) ose siç shprehet A. Lincoln-i "qeverisje e popullit, nga populli, për popullin ("Government of the people, by the people, for the people").[3] Demokracia e cila ka një histori 2500 vjeçare paraqet formë të qeverisjes së shumicës së qytetarëve me shtetin në mënyrë të drejtpërdrejtë ose të tërthortë.

Termi demokraci gjithherë ka treguar një entitet politik, një formë shteti e qeverisjeje dhe ky mbetet kuptimi i parë i termit. Nga ky term kanë dalë edhe sintagnat demokraci shoqërore dhe demokraci ekonomike.[4]




Zhvillimi historik i demokracisë




Sot ata që flasin për standardet e demokracisë, me vetëdije ose pa të, ekskluzivisht mendojnë në standardet e qeverisjes politike në Angli, Francë dhe SHBA. Por, antropologët pohojnë se demokracia është zbatuar nga shumë bashkësi të vjetra përgjatë historisë së njerëzimit. Por sipas traditës politike perëndimore fillimi i demokracisë janë qytetet-shtete të Greqisë së vjetër (poliset). Platoni dhe Aristoteli, të cilët janë munduar që të krijojnjë një teori sistematike mbi politikën, demokracinë e kanë konsideruar si një nga pesë ose gjashtë mënyrat e qeverisjes. Përkufizmin më të mirë të demokracisë e ka bërë Platoni në veprën e tij Politika. Por koncepti në të cilin bazohet ky përkufizim dallon shumë nga pikëpmja e sotme për këtë koncept.

Në demokracitë antike, ka qenë dominante demokracia e drjetpërdrejtë. Në Greqinë antike, ligjet i bënin të gjithë qytetarët së bashku; s'ka ekzistuar demokracia përfaqësuese. Demokracinë e drejpërdrejtë e ka bërë të mundshëm numri i vogël i banorëve që nuk i kalonte 10 000. Në këtë demokraci gratë, robërit dhe të varfërit, të ashtuquajturit llaikos, kanë qenë të përjashtuar nga e drejta për pjesëmarrje në udhëheqje[5] dhe për këtë këtë arsye këtë demokraci e cila i lë mënjanë laikosët është më mirë ta quajmë aristokraci. Robëria s'është konsideruarr si diç e keqe, është konsideruar si e domodsoshme për kryerjen e shërbimeve publike. Sistemi i vjetër grek e ka njohur barazinë mes qytetarëve, por s'e ka arritur nivelin e njohjes së barazisë mes njerëzve.

Në demokracitë antike të gjithë qytetarët e kanë pasur të drejtën për të pjesëmarrë në kuvend dhe për të votuar, madje kanë mudnru të marrin detyra të ndryshme në organet ekzekutive dhe gjyqësore. Ndarja e posteve bëhej me zgjedhje ose me short. Sipas Aristotelit, një nga veçoritë kësaj demokracie ka qenë epërsia e sistemit të shortit. Në këtë sistem të demokracisë s'ka ekzistuar ndarja e pushtetit dhe autoritetet nga të tre nivelet e pushtetit janë përgjigjur parakuvendit popullor.

Te grekët e vjetër, moskrijimi i demokracisë përfaqësuese, e ka penguar krijimin e shteteve më të mëdha. Vogëlsia e poliseve ka mundësuar një zhvillim të lartë të jetës politike. Të gjithë qytetarët kanë pasur mundësinë që të interesohen për për së afërmi rreth ndodhive shoqërore dhe të fitojnë njohuri të drejtpërdrejta poër të ngjarat. Shembujt e sotëm që më së afërmi i afrohen këtij sistemi janë mënyra e udhëheqjes në New England dhe në disa kantonë të vegjël të Zvicrës. Demokracia në Greqinë antike është përhapur në veçanti në shekullin V p.e.r. Kanë qenë athinasit ata që të parët janë munduar të krijojnë një perandori demokratike. Demokracia athinase pas një periudhe të dekadencës, me fitoren përfundimtare të Romës kaloi në histori. Në Romë në fakt asnjëherë nuk është realizuar një demokraci e tipit athinian. Pa marrë parsysh regjimin (së pari republikë, më pas perandori), shteti ka qenë ka qenë në duart e Senatus Populusque Romanus (Senati Romak Popullor). Me themelimin e sistemit të quajtur Senhuiate qytetarët u vu në zbatim diferencimi mes qytetarëve të pasur, të mesëm dhe atyre të varfër dhe realisht pushteti iu dha të pasurve.Në mesjetë, u krijuan qytetet tregtare që u përngjanin siteve të vjetra dhe udhëheqësit u detyruan t'i përdorin fjalët e vjetra demokratike (populli, kuvendi popullor) dhe mënyra eqeverisjes në këto qytete shpesh emërtohet si "demokraci e qytetit". Autorët mesjetarë dhe të kohës së re, duke u bazuar në Aristotelin, vazhduan që demokracinë ta quajnë njërin nga tri mënyrat e qeverisjes, por në këtë kohë demokraci mbeti vetëm në fushën e mendimit. Kjo gjendje vazhdoi deri në revolucionin amerikan dhe atë francez. Në këtë periudhë edhepse nuk pati zhvillime demokratike, prapseprap u vunë themelet mendimit dhe institucioneve që përbëjnë karakterin specifik të qeverisjeve demokratike bashkëkohore.




Demokracia moderne



Demokracia e kohës sonë, e cila lindi në Angli në shekullin XVII (revolucioni i vitit 1688) dhe që dalngadalë u bë një model i parapëlqyer nga e gjithë bota. F. Zakaria, udhëheqës i revistës amerikane Foreign Affairs, të cilën e boton Këshilli për Marrëdhënie Ndërkombëtare, flet për "demokratizimin masovik të botës".[6] Sipas një hulumtimi, në vitin 1970 në botë ka pasur 40 vende demokratike, më 1988, 66, kurse sot 117 të tilla.

Përkundër demokracive të drejtprëdrejta greke, është demokraci përfaqësuese ose liberale, në të cilat ka tendenca drejt një demokracie ekonomike. Organi themelor i qeverisjes është kuvendi përfaqësues ose parlamenti, i cili konsiderohet si një demos në miniaturë;[7] Në këtë sistem qytetarët, i zgjedhin politikanë që premtojnë se do t'i përfaqësojnë interesat e tyre në një forum kombëtar. Në praktikë, politikanët e sistemit demokratik, në vend që t'i dëgjojnë problemet e qytetarëve, në përgjithësi janë anëtarë të partive të cilat dalin para popullit me programet e veta. Kështu, vërehet se partitë janë shndërruar në qendra të pavarura të pushtetit (fuqisë). Përvojat nga shekulli XX tregojnë se interesat e qytetarëve më së miri përfaqësohen nga partitë e vogla (shembulli i Italisë), por veprimi më efektiv i qeverive është i mundur në vendet ku garojnë dy ose tri parti politike (Britania e Madhe dhe SHBA-të). Ky është një nga paradokset në të cilët kanë vënë theks sociologët dhe politologët. Sot në botë, në veçanti në Lindje të Mesme, Afrikë, Azi dhe Amerikën Latine, ekzistojnë shumë sisteme njëpartiake të cilat pretendojnë se e përfaqësojnë vullnetin kolektiv të popullit dhe janë demokratike, ku në fakt siç shprehet sociologu A. Bullaç sundojnë "diktatorët dhe paravan-parlamentet".

Një mendim përgjithëisht i përhapur është ai se ndër kushtet e demokracisë janë konkurrenca brendapartiake dhe ndërpartiake, përfaqësimi i interesave të ndryshme, zgjedhjet e drejta dhe të lira, mundësia e zgjedhësve për të bërë zgjedhje mes kandidatëve dhe politikave të ndryshme, pushteti i vërtetë i parlamentit, ndarja e pushtetit, gëzimi i të drejtave qytetare nga të gjithë qytetarët, mbisundimi i të drejtës.

Paradigma etike është ajo se të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë dhe se qeveritë ekzistojnë me qëllimi të mundësimit qytetarëve që t'i realizojnë të drejtat e tyre themelore.[8] Një nga veçoritë e demokracisë moderne, që është fryt i kapitalizmit industrial, është edhe koncepti i kushtetutës.

Demokracitë, sidomos ato perëndimore kanë tre parime kryesore:

1. Sigurimi i lirive të individëve dhe mbrojtja e tyre kushtetuese (individualizmi),

2. Sistemi parlamentar (përfaqësues) si institucion për mirëqenien e popullit (delegimi apo përfaqësim3. E drejta e votës krahas administrimit në pajtim me dëshirën e shumicës (mazhoranca).

Lidhur me kuptimet e veçoritë kryesore të demokracisë ekzistojnë divergjenca të mëdha dhe ky subjekt vazhdon të jetë debativ si në sferën publike ashtu edhe qarqet akademike.[9] Ernest Gellneri thotë se "shoqëria civile" është një parullë më e mirë dhe më ndriçuese sesa demokracia.[10] Giddingsi demokracinë e cilëson si një sistem politik ku pakica udhëheqëse më së paku mund të sillet sipas ëndjeve, pra më së paku mund të jetë arbitrare dhe më tepër përgjegjëse, ku elita qeverisëse më së tepërmi është e matur dhe më së paku e ashpër.[11]

Problemi i demokracisë




Se demokracia nuk është një term gjitha i ktjelltë flet edhe nevoja që autorë të shquar botërore ndjejnjë nevojën që të shkruajnë vepra të tipit Edhe një herë mbi teorinë e demokracisë.[12] S'do mend se problemi i këtij nocioni qëndron në atë se asnjëherë në histori nuk është jetësuar demokracia të cilën ditë për ditë na e premtojnë dhe na e interpretojnë prindërit, mësimdhënësit, filozofët dhe politikanët tanë. Madje edhe në vendet më demokratike, si SHBA-të, demokracia nuk ka përfunduar. për këtë më së miri flet një shkrim në një ditore ku thuhet "U largua shenja: Vetëm për të bardhët". Bëhet fjalë për votimin e këshilltarëve të Dallasit për heqjen e mbulesës nga mbishkrimi i një fontane të këtij qyteti, ku deri në vitet '60 të shekullit XX zezakët është dashur që të ndahen nga të bardhët dhe të shfrytëzojnë objekte të veçanta, përfshirë këtu shkollat, spitalet, fontanat për pirje të ujit dhe toaletet nëpër ndërtesat zyrtare.[13]

Një aspekt tjetër problematik i demokracisë është të kuptuarit e saj si liri absolute duke u nisur ng parimi i lirisë së qytetarit. Në veçanti ky problem paraqitet në vendet që kanë përjetuar një periudhë të diktaturës së një personi, oligarkie ose të një partie. Demokracia është lojë brenda rregullave të caktuara. Sikur që në futboll loja luhet brenda terrenit dhe goli i shënuar nga jashtë s'pranohet, madje lojtarit që bën një "akrobacion" të tillë i jepet karton i kuq poashtu edhe në demokraci personat që e përdhosin demokracinë ndëshkohen sipas normave të caktuara paraprakisht. Nuk është demokraci shkatërrimi pasurive gjithkombëtare (siç ndodhi në Shqipëri në fillim të viteve '90 dhe sot në Irak). Keqkuptimi i demokracisë shpien në anarki dhe kaos. Një gjë që duhet ditur është e vërteta se demokracia nuk është një shkop magjik e as mrekulli që e ndryshon gjendjen hë për hë.

S. Huntington pohon se edhe qeveri të zgjedhura në mënyrë demokratike mund të jenë të joefektive, të korruptuara, shkurtpamëse dhe diskriminuese. Edhe qeveri të tilla mund të ndjekin një politikë agresive nacionaliste dhe të aplikojnë masa të dëmshme ekonomike.

Është çështje e hapur edhe shfrytëzimi i mekanizmave të demokracisë nga persona dhe klika destruktive për marrjen e pushtetit duke kaluar në proceset demokratike, por me qëllim të realizimit të idelave të veta përmes zbatimit të politikës së dhunës dhe zhdukjes së tjetrit. Njerëz si Hitleri, Sadami, Millosheviqi kanë ardhur në pushtet përmes zgjedhjeve.

Përveç kësaj, edhe përskaj mendimeve, shpresës dhe bindjes së kundërt të laikëve, me ligjin zgjedhor parashihet parevokueshmëri e mandadit të personit të zgjedhur të popullit. me fjalë të tjera, me ligj jo vetëm që është legalizuar e drejta e deputetit që të bëjë ç'të dojë me mandatin, madje është penguar çdo rregullim tjetërfare i kësaj çështjeje.[14]

Ç'të thuhet për demokracinë aritmetike, apo demokracinë e numrave. Sot, pas më tepër se një dekade të demokracisë (?) në vendin tonë debatohet çështja se "ç'fat i pret qytetarët e këtij vendi nëse numri i shqiptarëve sipas regjistrimit të fundit të popullsisë del nën 20 %-in e numrit të përgjithshëm banorëve të këtij shteti?" Një pyetje tjetër nga realiteti ynë: Ç'mund të ndodhë nëse paralamenti i mbështet idetë ose tezat e publikuara të ish kryeministritt të RM-së për këmbim të territoreve dhe njerëzve?

S'duhet harruar as faktin se demokracia po kontestohet edhe si fenomen universal. P.sh. M. Hyseni, bashkëpunëtor i Institutit për Marrëdhënie Ndërkombëtare në Boston, flet për "perfeksionimin" e mjeteve shfrytëzuese nga ana e fuqive që luftojnë për "transformimin demokratik" të botës, kurse A. Birin për "demokracinë totalitariste", për botën e padrejtPërfundim



Demokracia bashkë me të drejtat njerëzore dhe ekonominë e tregut përbën tre standardet kryesore të kulturës politike perëndimore. Nga disa mendimtarë ajo shikohet si një sistem ideal që duhet pranuar nga të gjitha shoqëritë, kurse nga disa të tjerë ajo pamëshirshëm sulmohet. Disa politologë si Robert Dahli, kanë pohuar se pas vrapimit politik dhe participimit politik, demokracitë medoemos polarizohen dhe se nuk mund të flitet për ekzistimin e modelit politik vërtet demokratik, por vetëm për demokracitë e rreme. Winston Churchill pohon se "demokracia paraqet formën më të keqe shtetërore, me përjashtim të të gjitha formave tjera".[15] Ai konstaton gjendjen faktike: Është e qartë se një demokraci perfekte nuk ekziston askund. përkundër të gjitha kritikave, demokracia, megjithatë paraqet procesin më të suksesshëm drejt zgjidhjes paqësore të konflikteve. Shkencëtarët socialë janë unanimë në përmbhajtjen e fjalëve të Abraham Lincolnit i cili thotë se "të metat e demokracisë mund të evitohen vetëm me më tepër demokraci".[16]

Sa lexova vetem tregime se si jane vende demokratike ne euvrop apo amerikpskei folpor se cfar eshte demokracia spaskeni tregu vertet e sidomos tek demokracija jone shqiptare........

Sa larg që jemi!
Në Shqipëri mbizotëron një diktaturë me fytyrë demokratike! :(

eshte i dashuri i lirise . si bertisnim dikur ne liri demokraci

Dy budallenj e mundin nji te mencur..
Fol fol i mencuri me ne fund budalla thot fol ti se ne fund e sheh kur do te votojm.. dhe ku votojn budallenjt fitojn me gishta ndersa i mencuri humb..

KJO eshte demokracia..

Jetojmë në një kohë kur thirrja për liri dhe demokraci jehon në mbarë rruzullin tokësor. Evropa Lindore i flaku qeveritë totalitare pothuajse gjysëm shekullore, ndërsa republikat e ish Bashkimit Sovjetik po luftojnë për zëvendësimin e regjimit komunist gati 75 vjeçar me një rend të ri demokratik, të cilin nuk kanë pasur kurrë mundësi ta gëzonin më parë. Por drama që rrethon ndryshimet e jashtë-zakonshme politike në Evropë, errëson shkallën e lartë në të cilën shpresa e demokracisë ka mobilizuar popujt kudo në botë. Amerika e Veriut dhe e Jugut sot përbëjnë praktikisht një hemisferë ku ka triumfuar demokracia; Afrika po përjeton një epokë të paparë reformash demo-kratike; në Azi ka hedhur rrënjë një proces i ri e i gjallë demokratizimi.
Një dukuri e tillë me përmasa botërore përgënjeshtron pretendimet e skeptikëve sipas të cilëve demokracia e sotme liberale përbën një produkt unik perëndimor që nuk mund të mbartet me sukses në shoqëritë joperëndimore. Në një botë ku demokracia po zbatohet në vende kaq të ndryshme si Japonia, Italia dhe Venezuela, institucionet demokratike mund të pretendojnë me të drejtë se simbolizojnë aspiratat njerëzore të mbarë botës për liri dhe vetëqeverisje.
Shtëpia e Lirisë (Freedom House), organizatë kërkimore me qendër në Amerikë, boton një raport vjetor në të cilin përcaktohet shkalla e lirisë politike dhe e të drejtave civile për çdo shtet — dy kritere bazë për demokracinë. Në vitin 1990, Shtëpia e Lirisë arriti në përfundimin se 61 prej 167 shteteve sovrane të botës, ku jeton 39% e popullsisë së saj, ishin plotësisht të lirë. Megjithatë edhe kjo shifër sot është e vjetëruar. Ajo nuk pasqyron shtrirjen e plotë të revolucio-neve demokratike në Evropën Lindore, duke përfshirë edhe ribashkimin e Gjermanisë; ndry-shimet revolucionare që përfshinë republikat e ish Bashkimit Sovjetik; vendosjen e qeverive të zgjedhura nga populli në vende të tilla si: Nikaragua, Panamaja, Namibia dhe shtetet baltike; dhe planet për rivendosjen e demokracisë në Nigeri. Për më tepër, era e demokracisë vazhdon të fryjë nga Mongolia në Taivan, ndërsa në Afrikë nga Senegali, Gaboni e Kongoja deri në Angolë, madje edhe në Afrikën e Jugut.
Megjithatë kjo dallgë lirie që vihet re gjatë dhjetëvjeçarit të fundit, nuk përbën kurrsesi garanci për suksesin e saj përfundimtar. Çester E. Fini i Ri, profesor i arsimit dhe i politikës shtetërore në Universitetin e Vanderbiltit dhe drejtor i Rrjetit të Përsosmërisë Arsimore (Educational Excellence Network), duke iu drejtuar një grupi arsimtarësh dhe zyrtarësh qeveritarë në Managua të Nikaraguas ka thënë: «Është më se e kuptueshme që populli, për nga natyra, parapëlqen më shumë lirinë sesa shtypjen. Por kjo nuk do të thotë se sistemet politike demokratike mund të krijohen dhe të mbrohen vetë për një kohë të gjatë. Përkundrazi, ideja e demokracisë është e qëndrueshme, por zbatimi i saj është i pasigurt.»
Në ditët tona, interesat demokratike po përtërihen, por po t'i hedhim një vështrim rrjedhës së gjatë të historisë njerëzore që nga Revolucioni Francez në fund të shekullit XVIII deri në krijimin e regjimeve njëpartiake në mesin e shekullit XX, do të vërejmë se numri i demokracive ka qenë i vogël dhe pjesa më e madhe e tyre ka qenë jetëshkurtër. Një fakt i tillë nuk duhet të shkaktojë pesimizëm dhe dëshpërim, por duhet të shërbejë si nxitje. Dëshira për liri mund të jetë në natyrën tonë, ndërsa praktika e demokracisë duhet mësuar. Nëse çelësi i historisë do të vazhdojë të hapë dyert e lirisë dhe të mundësive për ta vendosur atë — kjo varet nga përkushtimi dhe mençuria e mbarë popullit vetë, dhe jo nga ligjet e hekurta të historisë; sigurisht as edhe nga dashamirësia me të cilën paraqiten disa udhëheqës të vetëzgjedhur.
Ndryshe nga sa mund të mendohet, një shoqëri demokratike e shëndoshë nuk është thjesht arenë ku individët luftojnë për realizimin e qëllimeve të tyre vetjake. Demokracia lulëzon atëherë kur për të kujdesen qytetarë që janë të gatshëm, që me lirinë e fituar me sakrifica, të marrin pjesë në jetën shoqërore duke shprehur mendimet e tyre në debate; duke zgjedhur përfa-qësues që e kanë treguar veten të denjë me veprimet e tyre; dhe duke pranuar nevojën e tolerancës dhe të kompromisit në jetën shtetërore. Shtetasit e një vendi demokratik gëzojnë të drejtën për liritë e individit, por ata mbajnë gjithashtu edhe përgjegjësinë që u takon për ndërtimin e një të ardhmjeje që do të vazhdojë të mbështetet në vlerat themelore të lirisë dhe të vetëqeverisjes.
Përkufizimi i demokracisë


Qeveria e popullit

Fjala «demokraci» njihet nga të gjithë, megjithatë demokracia është një koncept që akoma keqkuptohet dhe shpërdorohet në një kohë kur regjimet totalitare dhe diktaturat ushtarake të ngjashme me to, janë përpjekur të fitojnë mbështetjen e popullit, duke i ngjitur vetes etiketa demokratike. Të frymëzuar nga forca e ideve demokratike, vullneti dhe mendja njerëzore kanë gjetur shprehje të thellë nxitëse në histori: nga Perikliu në Athinën e lashtë deri tek Vaclav Haveli në Çekosllovakinë e sotme; nga Deklarata e Pavarësisë e Tomas Xhefërsonit më 1776 deri tek fjalimet e fundit të Andrej Sakarovit më 1989.
Në fjalor jepet ky përkufizim për demokracinë: «qeverisje nga populli, ku pushteti më i lartë i takon popullit dhe ushtrohet drejtpërsëdrejti prej tij ose prej përfaqësuesve të zgjedhur prej tij sipas një sistemi të lirë elektoral.» Sipas Linkolnit, demokracia është qeveri «që i përket popullit, del nga populli dhe i shërben atij.»
Fjalët «liri» dhe «demokraci» përdoren shpesh në vend të njëra-tjetrës, por ato nuk janë sinonime. Demokracia nuk është vetëm një sistem idesh dhe parimesh mbi lirinë, por përbën gjithashtu një sërë praktikash dhe mënyrash veprimi që kanë marrë formë në rrjedhën e gjatë, dhe shpeshherë të ndërlikuar, të historisë. Me pak fjalë, demokracia është institucionalizimi i lirisë. Mbi këtë bazë mund të përcaktohen parimet themelore të një regjimi kushtetues, të cilat i kanë qëndruar kohës, si edhe të drejtat e njeriut dhe barazia përpara ligjit, pa të cilat një shoqëri nuk mund të quhet demokratike.
Demokracia mund të jetë dy llojesh: demokraci e drejtpërdrejtë dhe demokraci me përfaqësim. Në një demokraci të drejtpërdrejtë, çdo shtetas mund të marrë pjesë në nxjerrjen e vendimeve shtetërore, pa ndërmje-tësinë e zyrtarëve të zgjedhur apo të emëruar. Shihet qartë se një sistem i tillë është shumë i volitshëm, pasi numri 1 individëve që marrin pjesë në të, është relativisht i vogël, si për shembull në një organizatë të një bashkësie, në një këshill fisnor ose në një degë lokale të një sindikate, ku anëtarët mund të mblidhen në një dhomë të vetme për të diskutuar problemet dhe për të marrë vendimet me konsensus ose shumicë votash. Athina e lashtë, vendi i parë demokratik në botë, arriti të zbatonte demokracinë e drejtpërdrejtë me një asamble të përbërë nga 5000 deri 6000 anë-tarë — ndoshta numri më i madh i anëtarëve që mund të mblidhen së bashku dhe të zbatojnë demokracinë e drejtpërdrejtë.
Me përmasat dhe kompleksitetin e saj, shoqëria moderne paraqet mundësi të pakta për demokraci të drejtpërdrejtë. Madje edhe në verilindje të Shteteve të Bashkuara, ku mbledhja që zhvillohet në Nju-Inglënd përbën një traditë të shenjtë, shumica e komuniteteve është shtuar aq shumë sa banorët nuk mund të mblidhen të gjithë në një sallë të vetme për të votuar drejtpërsëdrejti për çështje që lidhen me jetën e tyre.
Në ditët tona, forma më e përhapur e demokracisë, si për një qytet me 50 mijë banorë, ashtu edhe për shtete me 50 milion banorë, është demokracia me përfaqësim, në të cilën qytetarët zgjedhin zyrtarët që drejtojnë jetën politike, hartojnë ligjet dhe drejtojnë programet për të mirën e përbashkët. Duke përfaqësuar popullin, këta individë merren me probleme të ndërlikuara shtetërore, duke u kushtuar atyre, në mënyrë të kujdesshme dhe të rregullt, kohën dhe energjitë e duhura, gjë që nuk mund të realizohej nga qytetarët e thjeshtë.
Mënyrat e zgjedhjes së këtyre zyrtarëve mund të jenë nga më të ndryshmet. Kështu për shembull, në shkallë kombëtare anëtarët e organeve legjislative mund të zgjidhen nga distriktet. Kështu çdo distrikt mund të zgjedhë një përfaqësues të vetëm. Ndërsa në një sistem me përfaqësim përpjestimor, çdo parti politike përfaqë-sohet në legjislaturë sipas raportit të numrit të votave të fituara, me numrin e përgjithshëm të votave në shkallë kombëtare. Zgjedhjet krahinore dhe lokale mund të organizohen sipas modeleve kombëtare. Por përfaqë-suesit mund të zgjidhen edhe në mënyrë më të thjeshtë: duke mos organizuar zgjedhje, por duke marrë mendimin e përgjithshëm të grupit. Pavarësisht nga mënyra e ndjekur, zyrtarët shtetërorë në një vend me demokraci me përfaqësim e ushtrojnë detyrën në emër të popullit dhe mbajnë përgjegjësi përpara popullit për veprimet e tyre.

Sundimi i shumicës dhe të drejtat e pakicës
Demokracia është sistem ku shtetasit marrin lirisht vendime politike, duke zbatuar parimin e sundimit të shumicës. Megjithatë nuk është e thënë që sundimi i shumicës të jetë patjetër demokratik. Kështu për shem-bull, askush nuk do ta quante të drejtë një sistem që lejon 51% të popullsisë të shtypë 49% të pjesës tjetër në emër të shumicës. Në një shoqëri demokratike, sundimi i shumicës duhet të shoqërohet me garantimin e të drejtave të njeriut, të cilat nga ana e tyre, i shër-bejnë mbrojtjes së të drejtave të pakicave, qofshin ato pakica etnike, fetare, politike apo thjesht individë që kanë humbur në një debat rreth një çështjeje të disku-tueshme legjislative. Të drejtat e pakicave nuk varen nga dëshira e mirë e shumicës, as nuk mund të mohohen nga vota e shumicës. Të drejtat e pakicave mbrohen, pasi ligjet dhe institucionet demokratike mbrojnë të drejtat e të gjithë qytetarëve.
Në një kumtesë për një seminar mbi arsimin, të mbajtur në Poloni, Dajena Reviç, studjuese dhe autore shkrimesh të ndryshme, sot ndihmësministre e arsimit në Shtetet e Bashkuara, shkruan: «Demokraci kushte-tuese është ajo formë qeverisjeje ku demokracia me përfaqësim zbatohet në përputhje me një kushtetutë që kufizon kompetencat e qeverisë dhe u siguron të gjithë shtetasve të drejtat themelore. Në një shoqëri të tillë, sundon shumica, ndërsa të drejtat e pakicave mbrohen nga ligji dhe nëpërmjet institucionalizimit të ligjit.»
Këto elemente përcaktojnë elementet themelorë të të gjitha llojeve të demokracive bashkëkohore, pavarësisht nga ndryshimet historike, kulturore dhe ekonomike. Elementet themelorë të qeverisjes kushtetuese — sundimi i shumicës i shoqëruar me të drejtat e individit dhe të pakicave, si dhe sundimi i ligjit, mund t'i gjejmë në Kanada dhe Kosta-Rikë, në Francë dhe Botsvanë, në Japoni dhe Indi, pavarësisht nga ndryshimet e mëdha që këto vende paraqesin si kombe dhe shoqëri.

Shoqëria demokratike
Demokracia nuk është thjesht një sistem rregullash dhe procedurash kushtetuese që përcaktojnë mënyrën e funksionimit të një sistemi politik. Në një shtet demokratik, qeveria përbën vetëm një element që bashkë-jeton në kuadrin e një strukture shoqërore të përbërë prej institucionesh, partish politike, organizatash dhe shoqatash të ndryshme. Një shumëllojshmëri e tillë quhet pluralizëm. Pluralizmi nënkupton që grupet e organizuara dhe institucionet të mos varen nga qeveria për ekzistencën, përligjjen dhe autoritetin e tyre.
Në një shoqëri demokratike veprojnë me mijëra organizata private, lokale e kombëtare. Shumë prej tyre luajnë rol ndërmjetësues midis individëve dhe institu-cioneve komplekse shoqërore dhe qeveritare, ku bëjnë pjesë edhe ato vetë, duke kryer kështu funksione që nuk i përkasin qeverisë dhe duke u dhënë mundësi individëve të ushtrojnë të drejtat dhe përgjegjësitë e tyre si shtetas të një vendi demokratik.
Këto organizata i përfaqësojnë interesat e anëtarëve të tyre në një sërë mënyrash: duke u dhënë mbështetje kandidatëve për t'u ngarkuar me detyra shtetërore; duke marrë pjesë në diskutime për probleme të ndryshme; dhe duke u përpjekur të ndikojnë në poli-tikën shtetërore. Nëpërmjet këtyre organizatave, indivi-dëve u jepet mundësia për të marrë pjesë konkretisht si në qeveri, ashtu edhe në jetën e komuniteteve të tyre, si për shembull në organizata bamirëse dhe kisha, shoqata të mjedisit dhe të lagjes, shoqëri tregtare dhe sindikata.
Në një shoqëri autoritare, të gjitha këto organizata do të kontrolloheshin dhe vëzhgoheshin. Për të ushtruar veprimtarinë e tyre, këto organizata duhet të miratoheshin dhe të përgjigjeshin përpara qeverisë. Ndërsa në një vend demokratik, kompetencat e qeve-risë përcaktohen dhe kufizohen qartë me ligj. Për rrje-dhojë, organizatat private janë të lira nga kontrolli qeveritar. Madje shumë prej tyre nxisin qeverinë dhe përpiqen ta vënë përpara përgjegjësisë për veprimet e saj. Organizata të tjera që merren me art, me ushtrimin e një besimi fetar, punë kërkimore ose çështje të tjera, parapëlqejnë të bëjnë një jetë pothuajse krejtësisht të pavarur nga qeveria.
Në një jetë politike kaq të pasur të një shoqërie demokratike, shtetasit mund të gjejnë të gjitha mundë-sitë për të bërë një jetë të lirë dhe për të marrë përsipër përgjegjësinë e vetëqeverisjes, pa qenë të shtypur nga dora e rëndë e shtetit.

------------------------------------
SHTYLLAT E DEMOKRACISË

• Sovraniteti i popullit.
• Një qeveri që mbështetet në pëlqimin e të qeverisurve.
• Sundimi i shumicës.
• Të drejtat e pakicës.
• Sigurimi i të drejtave themelore të njeriut.
• Zgjedhje të lira dhe të drejta.
• Barazia përpara ligjit.
• Zbatimi i drejtë i ligjit.
• Kufizime kushtetuese mbi qeverinë.
• Pluralizmi shoqëror, ekonomik dhe politik.
• Toleranca, pragmatizmi, bashkëpunimi dhe kompromisi.


--------------------------------------

Demokratet e pare

Pavarësisht se demokracia përbën një dukuri shumë të ndërlikuar, vendi ku ajo u shfaq për herë të parë mund të përcaktohet lehtë: qytet-shteti i Athinës në shekullin V p.e.s. Athina e Perikliut, e quajtur kështu sipas udhëheqësit të saj më të njohur, shërbeu si burim frymëzimi për breza të mëvonshëm teoricienësh politikë dhe burrash shteti. Megjithatë, shumë aspekte të demokracisë në Athinë mbeten ende të pa-kuptueshme dhe të panjohura.
Institucioni politik qendror në Athinën e shekullit VI dhe V p.e.s., ishte Asambleja, që përbëhej zakonisht nga 5000 deri në 6000 anë-tarë dhe ku mund të merrnin pjesë të gjithë qy-tetarët e rritur meshkuj. (Atje përjashtoheshin gratë, skllevërit dhe të huajt.) Asambleja mund të merrte vendime pa asnjë kufizim ligjor për çfarëdo problemi të brendshëm, thjesht me shumicë votash. Gjyqet drejtoheshin nga juri të përbëra prej 501 qytetarësh, të cilët vendos-nin gjithashtu me shumicë votash për fajësinë ose pafajësinë e të paditurit.
Të bën përshtypje fakti se udhëheqësit e Asamblesë nuk zgjidheshin, por caktoheshin me short, pasi athinianët tnendonin se secili prej qytetarëve ishte në gjendje të ushtronte një detyrë shtetërore. Numri i detyrave të tilla ish-te i pakët. Udhëheqësit kryesorë zgjidheshin për një periudhë njëvjeçare. Por riga ana tjetër, Athina e Perikliut nuk kishte organizma ekze-kutivë të rëndësishëm si presidenti, kryemini-stri, kabineti dhe shërbimi i përhershëm shte-tëror. Përgjegjësia e marrjes së vendimeve binte pothuajse vetëm mbi anëtarët e Asamblesë. Kjo ishte një barrë që në kohën tonë do të gjy-kohej si e papranueshme.
Duke mos pasur kufizime kushtetuese, Athina e Perikliut prirej nga grupazhi dhe manipulimi prej disa oratorëve dinakë. Në fund të fundit, ishte Athina demokratike ajo që dënoi me vdekje filozofin Sokrat, duke merituar kështu urrejtjen e pavdekshme të dishepullit të tij më të famshëm dhe njëkohësisht, të antidemokra-tit më të flaktë, Platos.
Pavarësisht nga armiqtë dhe dobësitë e saj, Athina demokratike nuk ishte një lule e brish-të. Ajo jetoi për afro 200 vjet, duke mundur madje të mbijetojë edhe pas humbjes në Luf-tën e Peloponezit në vitin 404 p.e.s. me rivalen e saj kryesore, Spartën.
-----------------------------------------

vazhdon

Te Drejtat

Ne mendojmë se këto të drejta vetëkuptohen: të gjithë njerëzit janë krijuar të barabartë; ato i ka pajisur Krijuesi me disa të drejta të patjetërsueshme, në të cilat bëjnë pjesë e drejta për të jetuar, e drejta për të qenë i lirë dhe e drejta për të qenë në kërkim të lumturisë. Për sigurimin e këtyre të drejtave, njerëzit formojnë qeveritë, fuqia e të cilave buron nga pëlqimi që i japin asaj të qeverisurit.

Te drejtat e patjetersueshme

Me këto fjalë të paharrueshme të Deklaratës së Pavarë-sisë, Tomas Xhefërsoni parashtroi parimin themelor mbi të cilin ngrihet një qeveri demokratike. Qeveria e një shteti demokratik nuk është për të njohur të drejtat themelore të renditura nga Xhefërsoni. Qeveria demo-kratike formohet per t'i mbrojtur këto të drejta, që çdo individ i gëzon në saje të ekzistencës së tij.
Sipas filozofëve iluministë të shekujve XVII-XVIII, të drejtat e patjetërsueshme janë të drejta natyrore të dhuruara nga Perëndia. Këto të drejta nuk zhduken me krijimin e një shoqërie. Madje as shoqëria, as qeveria nuk mund t'i heqë ose «tjetërsojë» ato.Të drejtat e patjetërsueshme përfshijnë lirinë e fjalës dhe të shprehjes, lirinë e fesë dhe të ndërgjegjes, lirinë e grumbullimit dhe të drejtën për mbrojtje të barabartë përpara ligjit. Kjo nuk është kurrsesi e gjithë lista e të drejtave që qytetarët gëzojnë në një shtet demokratik. Shoqëritë demokratike mbrojnë gjithashtu edhe të drejta të tilla civile si e drejta për proces të drejtë gjyqësor. Megjithatë të drejtat e mësipërme përbëjnë të drejtat thelbësore që duhet të mbrojë një qeveri demokratike. Përderisa janë të pavarura nga qeveria, këto të drejta duhen përfshirë në legjislacion. Ato nuk varen gjithashtu as nga tekat e çastit të një shumice elektorale. Kështu për shembull, amendamenti I i Kushtetutës së Shteteve të Bashkuara nuk ia jep popullit lirinë e fesë ose të shtypit; ai e ndalon Kongresin të nxjerrë ndonjë ligj për ndalimin e lirisë së fjalës, fesë dhe grumbullimit paqësor. Historiani Leonard Levi ka thënë: «Individët mund të jenë të lirë kur qeveria e tyre nuk është e tillë.»
Formulimi i hollësishëm i ligjeve dhe i procedurave lidhur me të drejtat themelore të njeriut ndryshon nga një shoqëri në tjetrën. Megjithatë, çdo shoqëri demokratike ka për detyrë ndërtimin e strukturave kushtetuese, ligjore dhe shoqërore, që sigurojnë mbroj-tjen e këtyre të drejtave.
Fjala

Demokracia nuk mund të jetojë pa lirinë e fjalës dhe të shprehjes. Të diskutosh dhe të votosh, të mblidhesh dhe të kundërshtosh, të falesh përpara Perëndisë, të sigurosh drejtësi për të gjithë — të gjitha këto varen nga liria e fjalës dhe e informacionit. Kanadezi Petrik Uillson, autor i serisë televizive «Lufta për demokraci», shkruan: «Demokraci do të thotë komunikim: njerëz që bisedojnë me njëri-tjetrin për shqetësimet e përbashkëta e që ndërtojnë të ardhmen e tyre. Përpara se të mund të qeverisen, njerëzit duhet të jenë të lirë të shprehen.»
Shtetasit e një vendi demokratik janë të bindur se nëpërmjet shkëmbimit të lirë të ideve dhe mendimeve, e vërteta triumfon mbi gënjeshtrën, vlerat e të tjerëve çmohen më mirë, zonat e kompromisit përcaktohen më saktë dhe rruga drejt përparimit hapet. Sa më i madh të jetë vëllimi i këtyre shkëmbimeve, aq më mirë! Eseisti amerikan E.B. Uait shprehet kështu: «Shtypi në vendin tonë të lirë është i besueshëm dhe i dobishëm, jo për shkak të cilësisë së tij të lartë, por për shkak të larmisë së tij të madhe. Përderisa numri i botuesve, të cilët e paraqesin të vërtetën sipas mënyrës së tyre, është i madh, neve si popull na jepet mundësia ta mësojmë të vërtetën dhe të jetojmë në dritën e saj... Larmia sjell siguri.»
Ndryshe nga sa ndodh në shtetet autoritare, në shtetet me qeveri demokratike, përmbajtja e fjalës së shkruar dhe të folur është jashtë çdo kontrolli, diktati apo gjykimi. Demokracia mbështetet në qytetarë të shkolluar e të ditur, të cilët vetëm duke përfituar sa më shumë nga informacioni i pasur, mund të marrin pjesë në mënyrë sa më të plotë në jetën e shoqërisë në të cilën bëjnë pjesë. Padija lind plogështinë. Demokracia lulëzon në saje të energjisë së qytetarëve, të cilët i ushqen një burim i pashtershëm idesh, të dhënash, mendimesh e hamendjesh.
Çfarë duhet të bëjë një qeveri kur mjetet e informa-cionit ose organizatat e tjera e shpërdorojnë lirinë e fjalës duke përhapur të dhëna që sipas mendimit të shumicës, janë të rreme, të neveritshme, pa përgjegjësi apo thjesht të pahijshme? Përgjigjja e përgjithshme do të ishte: «Asgjë!» Qeveria nuk ka për detyrë të merret me gjëra të tilla. Në përgjithësi, të kujdesesh për lirinë e fjalës do të thotë të lejosh liri fjale akoma edhe më të madhe. Mund të duket paradoksale, por në emër të fjalës së lirë, një vend demokratik duhet të mbrojë nganjëherë edhe të drejtat e individëve dhe grupeve që përkrahin një politikë të atillë antidemokratike që është për shtypjen e fjalës së lirë. Qytetarët e një shoqërie demokratike e mbrojnë këtë të drejtë, të nisur nga bindja se në fund të fundit, debati i hapur çon drejt një të vërtete edhe më të madhe e drejt veprimeve politike edhe më të mençura, sesa kur liria e fjalës dhe e kundërshtimit shtypet.
Krahas kësaj, përkrahësit e fjalës së lirë mendojnë se heqja dikujt sot e lirisë së fjalës që sipas mendimit tim përbën fyerje, shërben si kërcënim i mundshëm ndaj ushtrimit nga ana ime të fjalës së lirë nesër, pasi fjalët e mia mund t'i duken dikujt tjetër si fyese. Një ndër mbrojtjet klasike të kësaj pikëpamjeje është ajo e filo-zofit anglez Xhon Stjuërt Mill, i cili në esenë me titull «Mbi lirinë», të shkruar në vitin 1859, shfaq mendimin se shtypja e lirisë së fjalës është e dëmshme për të gji-thë. «Në qoftë se një mendim është i drejtë, — shkruante ai, — njerëzit humbasin rastin për të zëven-dësuar gabimin me të vërtetën. Në qoftë se ai është i gabuar, njerëzit humbasin... një perceptim më të qartë dhe një mbresë më të gjallë për të vërtetën, të cilat lindin si pasojë e ndeshjes së kësaj të vërtete me gënjeshtrën.»
Rrjedhim i drejtpërdrejtë i lirisë së fjalës është e drejta e njerëzve për t'u grumbulluar dhe për t'i kërkuar në mënyrë paqësore qeverisë të dëgjojë ankesat e tyre. Në qoftë se populli nuk do të kishte një të drejtë të tillë për t'u grumbulluar dhe për t'iu dëgjuar zëri, liria e fjalës nuk do të kishte asnjë vlerë. Për këtë arsye, liria e fjalës vështrohet e lidhur ngushtë, madje pazgjithshmë-risht, me të drejtën për t'u grumbulluar, për të kundërshtuar dhe për të kërkuar ndryshime. Qeveria demokratike mund të caktojë në bazë të ligjeve, kohën dhe vendin e grumbullimeve dhe të manifestimeve politike për mbrojtjen e qetësisë, por ajo nuk duhet ta përdorë kurrsesi këtë të drejtë për të shtypur protestat, ose për të penguar grupet kundërshtare që të shprehin hapur mendimet e tyre.

Liria dhe besimi

Liria e fesë ose në mënyrë më të përgjithshme, liria e ndërgjegjes, do të thotë se askujt nuk mund t'i kërkohet të ushtrojë një fe të caktuar kundër dëshirës së tij. Gjithashtu, askush nuk mund të ndëshkohet në kurr-farë mënyre, pse ka parapëlqyer një fe të caktuar ndaj një tjetre ose pse nuk ka zgjedhur asnjë lloj feje. Një shtet demokratik e konsideron besimin fetar të individit si çështje plotësisht personale.
Përafërsisht, liria e fesë do të thotë se askush nuk mund të detyrohet nga qeveria të pranojë një fe zyrtare të caktuar. Fëmijët nuk mund të detyrohen të ndjekin mësimet në një shkollë të caktuar fetare. Askujt nuk mund t'i kërkohet të shkojë në shërbesa fetare, të falet apo të marrë pjesë në aktivitete fetare kundër dëshirës së tij. Duke pasur histori dhe traditë të gjatë, shumë vende demokratike kanë caktuar zyrtarisht kisha ose fe që kanë mbështetjen e shtetit. Megjithatë, një fakt i tillë nuk e shkarkon qeverinë nga përgjegjësia për të mbrojtur lirinë e individëve që kanë besim të ndryshëm nga feja e njohur zyrtarisht. Qytetaria: të drejtat dhe detyrat

Një shtet demokratik mbështetet në parimin se qeveria është për t'i shërbyer popullit; populli nuk është për t'i shërbyer qeverisë. Me fjalë të tjera, njerëzit janë shtetas të shtetit demokratik, por jo subjekte të tij. Ndërsa nga njëra anë, shteti mbron të drejtat e shtetasve të tij, nga ana tjetër shtetasit tregojnë ndaj shtetit besnikërinë e tyre. Në një sistem autoritar, shteti, duke qenë i ndarë tërësisht nga shoqëria, u kërkon shtetasve të tregojnë besnikëri dhe t'i shërbejnë atij, pa qenë i detyruar nga ana e tij, që të marrë aprovimin e shtetasve për veprimet e veta.
Kur shtetasit në një vend demokratik votojnë, ata ushtrojnë të drejtën dhe përgjegjësinë e tyre për të vendosur se kush do t'i drejtojë. Krejt ndryshe, në një shtet autoritar, akti i votimit shërben vetëm për të ligjë-ruar përzgjedhjet që janë bërë paraprakisht nga regjimi. Votimi në një shoqëri të tillë nuk merr parasysh të drejtat dhe detyrat e shtetasve. Ai përbën veçse një shfaqje të imponuar të mbështetjes gjoja mbarëpopu-llore, që zgjedhësit i japin qeverisë.
Shtetasit e një vendi demokratik gëzojnë të drejtën që, sipas dëshirës, të hyjnë në organizata të pavarura nga qeveria dhe të marrin pjesë lirisht në jetën politike të shoqërisë në të cilën bëjnë pjesë. Por njëkohësisht, shtetasit duhet të marrin parasysh edhe detyrat që dalin nga kjo pjesëmarrje. Kështu ata duhet të mësohen me mënyrën e trajtimit të problemeve, të tregojnë tole-rancë ndaj atyre që kanë ide të kundërta dhe po të jetë nevoja, edhe të bien në kompromis për të arritur një marrëveshje.
Ndërsa në një shtet autoritar, grupimet vetjake janë të pakta ose nuk ekzistojnë fare. Ato nuk u shërbejnë individëve si mjet për diskutimin e problemeve apo për zgjidhjen e shqetësimeve të tyre, por janë levë tjetër e shtetit për t'i mbajtur ata përherë të nënshtruar.
Shërbimi ushtarak është një shembull tjetër i të drej-tave dhe i detyrave të shtetasve, që na lë të kuptojmë kontrastin midis shoqërive demokratike dhe atyre jode-mokratike. Si në shtetet demokratike, ashtu edhe në ato jodemokratike mund të gjykohet e nevojshme që brezi i ri të kryejë shërbim ushtarak në kohë paqeje. Por ndërsa në shtetet autoritare, kjo gjë kërkohet me detyrim dhe në mënyrë të njëanshme, në shtetet demokratike, periudha e shërbimit ushtarak është detyrë që shtetasit e kanë ndërmarrë në bazë të ligjeve të nxjerra nga qeveria që kanë zgjedhur ata vetë. Në çdo shtet mund të ketë individë që nuk e pëlqejnë shërbimin ushtarak. Por ushtari-shtetas i një vendi demokratik shërben duke e pasur të qartë se ai po shlyen një detyrim për të cilin shoqëria në të cilën ai bën pjesë, është zotuar lirisht. Për më tepër, është në kompetencë të anëtarëve të një shoqërie demokratike që të veprojnë bashkarisht për ta ndryshuar këtë detyrim: ta heqin shërbimin ushtarak të detyrueshëm dhe të ngrejnë një ushtri mbi baza vullne-tare, siç ka ndodhur në Shtetet e Bashkuara dhe në vende të tjera; ta ndryshojnë afatin e shërbimit ushtarak, siç u veprua kohët e fbndit në Gjermani; ose të organizojnë, si në Zvicër, shërbim ushtarak rezervëpër meshkujt si pjesë e rëndësishme e qytetarisë.
Qytetaria në rastet e mësipërme, nënkupton një përkufizim më të gjerë të të drejtave dhe detyrave, si dy anë të kundërta të së njëjtës medalje. Ushtrimi i të drej-tave nga një individ nënkupton edhe përgjegjësinë që ka ai për mbrojtjen dhe fuqizimin e këtyre të drejtave, për veten e tij e për të tjerët. Shpeshherë edhe shtetasite vendeve me tradita në fushën e demokracisë e keqkuptojnë këtë çështje, madje shpesh përfitojnë nga të drejtat, duke harruar detyrat. Benxhëmin Barbër, ekspert i shkencave politike, shkruan: «Demokracia kuptohet shpesh si sundimi i shumicës, ndërsa të drejtat kuptohen përherë edhe më tepër si pronë perso-nale e individëve dhe në këtë mënyrë, si domosdosh-mërisht antagoniste me një demokraci të shumicës. Por kjo do të thotë të mos kuptosh si duhet, as të drejtat, as demokracinë.»
Është më se e vërtetë se individët ushtrojnë të drejta themelore të patjetërsueshme si: liria e fjalës, e grumbullimit dhe e fesë, të cilat përbëjnë kufirin për cilëndo qeveri të ngritur mbi baza demokratike. Në këtë kuptim, të drejtat e individit janë pengesë kundër keqpërdorimit të pushtetit nga ana e qeverisë ose nga një shumicë politike e përkohshme.
Por në një kuptim tjetër, të drejtat, ashtu si individët, nuk veprojnë të ndara. Të drejtat nuk janë pronë perso-nale e individëve, por ekzistojnë vetëm për sa kohë kuptohen nga anëtarët e tjerë të shoqërisë. Zgjedhësit, sipas filozofit amerikan Sidni Huk, janë «rojtarët më të lartë të të drejtave të tyre.» Nga kjo pikëpamje, qeveria demokratike, e cila zgjidhet nga shtetasit dhe përgjigjet përpara tyre, nuk është kundërshtare e të drejtave të individit, por mbrojtëse e tyre. Duke përmbushur detyrat e tyre, shtetasit e një vendi demokratik fuqi-zojnë në të njëjtën kohë të drejtat e tyre. Duke u shprehur në përgjithësi, mund të themi se këto detyra kërkojnë pjesëmarrjen e të gjithëve në procesin e demokratizimit, me qëllim që të sigurohet funksionimi i mbarë i tij. Shtetasit duhet të rrihen me problemet e rëndësishme që dalin përpara shoqërisë, qoftë edhe të paktën duke votuar me mençuri për kandidatët e detyrave të larta shtetërore. Ka edhe detyrime të tjera, që mund të caktohen me ligj, si pjesë-marrja në juri gjatë proceseve gjyqësore, por shumica e tyre janë mbi baza vullnetare.
Thelbi i veprimtarisë demokratike qëndron në pjesë-marrjen aktive dhe të lirë të shtetasve në jetën shtetë-rore të bashkësisë dhe të vendit të tyre. Pa pasur një pjesëmarrje të gjerë si mbështetje, demokracia fillon të fishket dhe bëhet mbrojtëse e një rrethi të vogël e të zgjedhur grupesh dhe organizatash. Por me angazhimin aktiv të të gjithë anëtarëve të shoqërisë, demokracia mund t'i bëjë ballë stuhive të pashmangshme ekono-mike e politike, që përfshijnë çdo shoqëri, pa flijuar lirinë dhe të drejtat për të cilat anëtarët e saj janë betuar se do t'i mbrojnë.
Shpeshherë, përfshirja aktive në jetën shtetërore përcaktohet në mënyrë të ngushtë, si luftë për pushtet. Por pjesëmarrja e shtetasve në jetën politike të një shoqërie demokratike është shumë më e gjerë se pjesë-marrja në fushatën e zgjedhjeve. Në shkallë lagjeje ose bashkësie, shtetasit mund të marrin pjesë në komitetet e ngritura pranë shkollave, mund të formojnë grupe për gjithë bashkësinë në të cilën bëjnë pjesë ose edhe të venë kandidaturën për funksione lokale. Në kuadrin shtetëror, krahinor ose kombëtar, shtetasit mund të japin ndihmesën e tyre me shkrim e me gojë, në rrahjen e problemeve shtetërore, ose mund të hyjnë në parti të ndryshme politike, sindikata apo organizata të tjera vullnetare. Një demokraci e shëndoshë varet nga pjesëmarrja e vazhdueshme dhe e hapur e të gjitha shtresave të shtetasve, pavarësisht nga niveli i ndihmesës së tyre.
Demokracia, shkruan Dajena Reviç, «është një proces, një mënyrë të jetuari dhe të punuari së bashku. Ajo evoluon dhe nuk mbetet në vend. Ajo kërkon bashkëpunim, kompromis dhe tolerancë midis gjithë qytetarëve. Vendosja e demokracisë është tepër e vështirë dhe aspak e lehtë. Liri do të thotë përgjegjësi, jo çlirim nga përgjegjësia.» Demokracia mishëron idealet e lirisë dhe të shprehjes së lirë të individit, por për të është e qartë gjithashtu edhe natyra e njeriut. Ajo nuk kërkon që shtetasit të jenë të gjithë të virtytshëm, por që ata të jenë të përgjegjshëm. Sipas teologut amerikan Rajn-holld Nibur, «Aftësia e njeriut për drejtësi e bën demo-kracinë të mundur, ndërsa prirja e njeriut për padrejtësi e bën demokracinë të domosdoshme.»

Të drejtat e njeriut dhe qëllimet politike

Në parim, mbrojtja e të drejtave themelore të njeriut pranohet nga të gjithë. Ajo mishërohet në kushtetutat e shkruara në mbarë botën, si dhe në Kartën e Kombeve të Bashkuara dhe në marrëveshje të tilla ndërkombë-tare, si: Akti Përfundimtar i Helsinkit (Konferenca për Sigurimin dhe Bashkëpunimin në Evropë — KSBE).
Dallimi midis kategorive të ndryshme të të drejtave është çështje tjetër. Kohët e fundit është vënë re prirja, veçanërisht ndër organizatat ndërkombëtare, për zgje-rimin e listës së të drejtave themelore të njeriut. Të drej-tave themelore të lirisë së fjalës dhe të barazisë përpara ligjit, u janë shtuar të drejtat për punësim, për arsimim, për ruajtjen e kulturës dhe të kombësisë dhe për nivel të përshtatshëm jetese.
Të gjitha këto përbëjnë nisma me vlerë, por kur emërtime të tilla paraqiten në kuadrin e të drejtave, lind prirja për zhvleftësimin e të drejtave themelore të njeriut. Krahas kësaj, ato mjegullojnë dallimin midis të drejtave që kanë të gjithë individët dhe qëllimeve që vetë individët, organizatat e qeveritë duhet të realizojnë.
Qeveritë i mbrojnë të drejtat e patjetërsueshme siç është liria e fjalës, duke kufizuar veprimtarinë e tyre. Caktimi i fondeve për arsimin, kujdesi për shëndetin dhe punësimi i shtetasve kërkojnë të kundërtën: anga-zhimin aktiv të qeverisë për të ndërmarrë veprime dhe programe të caktuara. Kujdesi i duhur shëndetësor dhe mundësitë për shkollim duhet të jenë të drejta të lindura për çdo fëmijë. Por realiteti i hidhur tregon se ato nuk janë të tilla, dhe se mundësitë e shoqërive të ndryshme për realizimin e këtyre synimeve ndryshojnë shumë nga njëri vend në tjetrin. Duke shndërruar çdo aspiratë njerëzore në një të drejtë, qeveritë krijojnë mundësi për shtimin e cinizmit dhe nënvleftësimin e të gjitha të drejtave të njeriut.

-------------------------------------------------------
TË DREJTAT THEMELORE TË NJERIUT


• Liria e fjalës, e shprehjes dhe e shtypit.
• Liria e fesë.
• Liria e grumbullimit dhe e organizimit.
• E drejta për mbrojtje të barabartë nga ligji.
• E drejta për proces të rregullt dhe të drejtë gjyqësor
------------------------------------------------------

MAGNA KARTA

Askush nuk do t'i quante mbretin Xhon dhe banorët e Anglisë demokratë, por megjithatë dokumenti që ata nënshkruan në vitin 1215 në fushën Ranimid, përbën gurin themeltar në historinë e regjimeve kushtetuese.
Baronët i kishte fyer ajo që sipas tyre, ishte shpërdorim nga Mbreti, i ligjit të vjetër feudal, që u kishte dhënë atyre pavarësi të madhe në marrëdhëniet me mbretin. Kur mbreti Xhon i hodhi poshtë kërkesat e tyre, ata ngritën një ushtri dhe e detyruan atë të nënshkruante Mag-na Kartën («Kartën e Madhe»), e cila përmban 63 nene, shumica e të cilëve përbën një listë të drejtash, nga e cila përfitoi kryesisht fisnikëria latifondiste dhe kisha.
Megjithatë, nga një pjesë e këtyre të drejtave përfitoi më vonë në Angli i gjithë populli. Pjesa tjetër e tyre shërbeu si bazë për sistemin ligjor anglez. Në Magna Kartë thuhet për shembull se mbreti duhet të këshillohet dhe të marrë pël-qimin e baronëve për të gjitha problemet me rëndësi për shtetin, përfshirë këtu edhe ngrit-jen e taksave. Në shekujt e mëvonshëm, mbi bazën e neneve të këtij dokumenti, u vendos që asnjë ligj nuk mund të nxirrcj dhe asnjë taksë nuk mund të ngrihcj pa miratimin e trupit të përfaqësuesve të popullit — Parlamentit. (Gja-të Revolucionit Amerikan, kolonizatorët që luftonin për pavarësi, c përdorën këtc ide kun-dcr Anglisë, duke hedhur parullën «asnjë taksë pa përfaqësim».) Garancia për zhvillimin e një procesi të rregullt gjyqësor dhe për një gjykim nga një juri e ka gjithashtu burimin te Magna Karta.
Duke qenë se mbretërit c mëvonshëm arri-tcn të mos e përfillnin kartën, shndërrimi i të drejtave feudale të Magna Kartës në të drejta kushtetuese për mbarë popullin kërkoi disa shekuj. Anglia arriti të vcndoste një monarki të qëndrueshme kushtetuese me Parlamentin, si trupin ligjvënës tnë të lartë në vend; vetëm në prag të Revolucionit të Lavdishëm të vitit 1688. Shndërrimi i Parlamentit në një institucion demokratik ku populli të përfaqësohej gjerësisht, do të kërkonte edhe më shumë se një shekull tjetër.
------------------------------------------------------


vazhdon

Sundimi I Ligjit

Barazia dhe ligji

E drejta e barazisë përpara ligjit, ose siç thuhet shpesh mbrojtja e njëllojtë nga ligji, përbën themelin e një shoqëne të drejtë e demokratike. Pavarësisht nëse janë të varfër apo të pasur, shumicë etnike apo pakicë fetare, aleatë politikë të shtetit apo kundërshtarë të tij, të gjithë shtetasit kanë të drejtën për mbrojtje të njëllojtë përpara ligjit.
Shteti demokratik nuk mund të garantojë se jeta do të sillet me të gjithë njëlloj, madje nuk ka as edhe përgjegjësi për një gjë të tillë. Megjithatë, siç shkruan edhe eksperti i së drejtës kushtetuese, Xhon P. Frenk, «Shteti nuk duhet të lerë vend kurrsesi për padrejtësi. Atij i duhet kërkuar që të gjithë shtetasit t'i trajtojë në mënyrë të njëllojtë dhe të barabartë.»
Askush nuk mund të vihet mbi ligjin, i cih është, në fund të fundit, fryt i popullit dhe jo diçka e imponuar mbi të. Shtetasit e një vendi demokratik i nënshtrohen ligjit, pasi e kanë të qartë se, duke qenë ligjvënës, ata po i nënshtrohen vetvetes, ndonëse jo në mënyrë të drejt-përdrejtë. Kur hgjet 1 vendos populli, i cili më pas i nështrohet atyre — kjo është në të mirë të ligjshmënsë dhe të demokracisë.

Procesi i drejtë gjyqësor

Xhon P. Frenk thekson se në çdo shoqëri, gjatë gjithë historisë, ata që drejtojnë sistemin e drejtësisë penale zotërojnë pushtet të cilin mund ta shpërdorojnë ose ta përdonn si mjet shtypës. Në emër të shtetit, individët janë burgosur, janë konfiskuar dhe torturuar, janë internuar dhe ekzekutuar pa kurrfarë justifikimi ligjor, madje shpesh edhe pa padi të rregullta. Të tilla shpërdorime nuk mund t'i lejojë asnjë shoqëri demokratike.
Secili shtet duhet të ketë fuqi që të ruajë rendin dhe të dënojë veprat kriminale. Por rregullat dhe procedurat nëpërmjet të së cilave shteti ushtron ligjshmërinë e tij, duhet të jenë të hapura e të përcaktuara mirë dhe jo të fshehta e arbitrare. Ato nuk duhet të jenë objekt manipulimesh nga ana e shtetit.
Cilat janë kërkesat bazë për zbatimin e një procesi të rregullt gjyqësor në një vend demokratik?
Askujt nuk mund t'i dhunohet banesa dhe t'i kontrollohet nga policia, në qoftë se nuk është e pajisur me një urdhër gjyqi, ku të motivohet mirë një veprim i tillë. Në një vend demokratik nuk ka vend trokitja në derë e policisë sekrete në mes të natës.
Askush nuk mund të mbahet në gjendje arresti pa një padi të qartë me shkrim, ku të motivohet shkelja ligjore për të cilën ai dyshohet. Personat e arrestuar kanë të drejtë jo vetëm që t'u bëhet e qartë përmbajtja e saktë e padisë së ngritur, por në bazë të «urdhrit habeas corpus» duhet të lirohen menjëherë, në qoftë se gjykata e gjykon padinë e ngritur si të pabazë, ose arrestimin si të pahgjshëm.
Personat e akuzuar për krime nuk duhet të mbahen në burg për një kohë të gjatë. Ata kanë të drejtë të kërkojnë zhvillimin e një gjyqi të shpejtë e me dyer të hapura, si dhe të ballafaqohen me paditësit dhe t'u bëjnë atyre pyetje.
Autoritetet duhet të njohin dorëzaninë dhe hrimin me kusht për të akuzuarit deri në zhvillimin e gjyqit, në qoftë se gjasat që i pandehuri mund të largohet, ose që mund të kryejë krime të tjera, gjykohen si të pakta. Traditat dhe ligjet e shoqërisë 1 ndalojnë ndëshkimet «mizore dhe të pazakonta».
Shtetasit nuk mund të detyrohen të dëshmojnë kundër vetvetes. Ndalohet rreptësisht çfarëdollo] vetë-fajsimi 1 pavullnetshëm. Rrjedhimisht, policia nuk mund të përdorë në asnjë rrethanë torturat dhe keqtraj-timet fizike apo psikologjike. Një sistem ligjor që ndalon pohimin me forcë, i heq menjëherë policisë çdo mundësi që të përdorë torturat, kërcënimet dhe çdo formë tjetër shpërdorimi si mjet për të nxjerrë të dhëna, përderisa gjykata nuk i pranon ato si dëshmi gjatë zhvillimit të procesit gjyqësor.
Askush nuk mund të gjykohet dy herë, d.m.th. ndaj askujt nuk mund të ngrihet e njëjta padi dy herë. Cilido që është gjykuar nga një gjykatë dhe ka dalë i pafajshëm, nuk mund të akuzohet kurrsesi për të njëjtin faj përsëri.
Duke qenë se krijojnë premisa për shpërdorim të detyrës nga autoritetet, ligjet e ashtuquajtura «ex post facto» janë gjithashtu të papranueshme. Këto janë ligje që janë nxjerrë pas kryerjes së veprimit, duke bërë të mundur që një person të akuzohet për një krim, ndonëse veprimi i tij nuk ishte i paligjshëm në kohën e kryerjes.
Të pandehurve mund t'u jepen mundësi të tjera për t'u mbrojtur ndaj veprimeve shtrënguese të shtetit. Kështu për shembull, në Shtetet e Bashkuara të Amerikës, të akuzuarit kanë të drejtë të kenë avokat, me të cilin përfaqësohen në të gjitha fazat e procedurës penale, edhe në qoftë se ata nuk janë në gjendje të përballojnë shpenzimet për një përfaqësim të tillë. Policia duhet t'u bëjë të ditur të pandehurve të drejtat e tyre gjatë kohës së arrestit, përfshirë të drejtat për të pasur një avokat dhe për të qëndruar të heshtur (që të mos krijojnë mundësi për vetëfajësim).
Metodë e rëndomtë e ushtrimit të dhunës është aku-zimi i kundërshtarëve të qeverisë për tradhti. Për këtë arsye, përkufizimi i tradhtisë si akt i dënueshëm, duhet të bëhet me shumë kujdes, në mënyrë që ajo të mos për-doret si armë për të shtypur kundërshtarët e qeverisë.
Asnjëri prej këtyre kufizimeve nuk do të thotë se shtetit i mungon pushteti i duhur për zbatimin e ligjit dhe për ndëshkimin e shkelësve të tij. Përkundrazi, sistemi i drejtësisë penale në një shoqëri demokratike bëhet i frytshëm për sa kohë që zbatimi i tij gjykohet nga populli si i drejtë dhe si mbrojtës i të drejtave të individit dhe i interesave shtetërore.
Gjykatësit mund të zgjidhen ose të emërohen në detyrë dhe mund ta ushtrojnë atë për një periudhë të caktuar ose përgjithmonë. Pavarësisht nga mënyra se si caktohen në detyrë, rëndësi ka që ata të jenë të pavarur nga autoritetet politike shtetërore, pasi vetëm kështu mund të arrihet paanshmëria në punën e tyre. Gjyka-tësit nuk mund të shkarkohen nga detyra për arsye të vogla apo për arsye thjesht politike, por vetëm për krime të rënda. Vendimi për pushimin e tyre merret nëpërmjet një procedure zyrtare, si nxjerrja përpara gjyqit (paraqitja e padisë) dhe gjykimi i çështjes përpara trupit legjislativ.

Kushtetuta

Themeli mbi të cilin ngrihet një shtet demokratik është kushtetuta e tij — deklarata zyrtare e detyrimeve, kufizi-meve, procedurave dhe institucioneve të tij themelore. Kushtetuta e një vendi është ligji themelor i atij vendi, ndaj të gjithë shtetasit, nga kryeministrat e deri te fsha-tarët, i nënshtrohen neneve të saj. Kushtetuta, e cila paraqitet zakonisht në një dokument të vetëm të shkruar, përcakton kompetencat e qeverisë kombëtare, garanton njohjen e të drejtave themelore të njeriut dhe parashtron mënyrën e veprimtarisë së qeverisë.
Pavarësisht nga kohëzgjatja dhe vlerat historike, kushtetuta duhet të jetë e aftë për t'u ndryshuar dhe përshtatur, që të mos mbetet veçse një fosil i admi-rueshëm. Kushtetuta e shkruar më e vjetër në botë, ajo e Shteteve të Bashkuara, përbëhet nga 7 nene të shkurtra dhe 26 amendamente. Megjithatë, ky doku-ment i shkruar përbën vetëm themelin mbi të cilin, gjatë 200 vjetëve të fbndit, është ngritur një strukturë e gjerë vendimesh gjyqësore, ligjesh, veprimtarie presi-denciale dhe praktikash tradicionale, që ka bërë që Kushtetuta e Shteteve të Bashkuara të mbetet gjith-monë e gjallë dhe t'i përgjigjet kërkesave të kohës.
Evoluimi i një kushtetute sipas një modeli të tillë ndodh në çdo vend demokratik. Përgjithësisht ekzi-stojnë dy rryma mendimi lidhur me mënyrën e ndry-shimit të kushtetutës së një vendi dhe të përmirësimit të saj nëpërmjet amendamenteve. Sipas njërës rrymë, duhet përdorur një procedurë e vështirë, e cila kërkon disa shkallë, si dhe miratimin me shumicë votash. Sipas kësaj mënyre, kushtetuta mund të ndryshohet rrallë dhe vetëm për arsye të forta që gjejnë mbështetjen e mbarë popullit. Ky është modeli i Shteteve të Bash-kuara të Amerikës, Kushtetuta e të cilave përbëhet nga një paraqitje e shkurtër e parimeve kryesore, kompeten-cave dhe kufizimeve të qeverisë, së bashku me një listë më të hollësishme detyrash, procedurash, si edhe një sërë të drejtash themelore të shtetasve, të paraqitura në Kartën e të Drejtave.
Një metodë shumë më e thjeshtë për nxjerrjen e amendamenteve për një kushtetutë, të cilën e zbatojnë shumë vende, është ajo e futjes në fuqi të amendamen-teve vetëm pas miratimit të bërë nga legjislatura dhe pas votimit të bërë nga populli në zgjedhjet e ardhshme. Që të mund të ndryshohet në mënyrë të tillë, kushtetuta duhet të jetë tepër e gjatë dhe të ketë një sërë nenesh pa dallime të mëdha nga pjesa më e madhe e legjislacionit.
Asnjë kushtetutë si ajo e Amerikës, e hartuar në shekullin XVIII, nuk do të mund t'i bënte ballë kohës pa u ndryshuar deri në fund të shekullit XX. Po ashtu, asnjë kushtetutë që është në fuqi në ditët tona, nuk do të mund të qëndrojë deri në shekullin e ardhshëm pa lejuar vend për ndryshime — gjithmonë duke u mbajtur fort pas parimeve të të drejtave të njeriut, të procesit të rregullt gjyqësor dhe të qeverisë së ngritur me pëlqimin e të qeverisurve.
----------------------------------------
Lok dhe Monteskje

Themelet e demokracisë kushtetuese moderne u hodhën gjatë Iluminizmit Evropian — rrymë filozofike e shekullit XVIII, që drejtohej kundër ideve tradicionale shoqërore, fetare e politike, dhe që mbështeste racionalizmin. Dy prej mendimtarëve më me influencë të kësaj rryme kanë qenë filozofi anglez, Xhon Lok dhe juristi e filozofi francez, Monteskje.
Më 1690, Loku botoi veprën «Dy traktate mbi qeverisjen», e cila do të hidhte bazat e nymës së mëvonshme. Teza e tij sipas së cilës çdo qeveri e ligjshme mbështetet në «pëlqimin e të qeveri-surve», e ndryshoi thellësisht rrjedhën e deba-teve politikc dhe nxiti zhvillimin e institucio-neve demokratike.
Me tezën e tij mbi ligjin e natyrës, Loku ho-dhi poshtë pretendimin se një formë qeverisje-je, veçanërisht monarkia, ishte aspekt i një si-stemi të epërm hyjnor. Sipas Lokut, ligji i natyranton të gjithëve të drejta themelore, përfshi-rë këtu të drejtën për të jetuar, të drejtën për të gëzuar një sërë të drejtash dhe të drejtën për të pasur pasuri e për t'i korrur vetë frytet e punës. Për sigurimin e këtyre të drejtave, theksonte Loku, anëtarët e një shoqërie të qytetëruar hyj-në në marrëdhënie me qeverinë e tyre. Shtetasi është i detyruar t'i bindet ligjit, ndërsa qeveria ka të drejtë të nxjerrë ligjet dhe të mbrojë ven-din nga çdo dëm që mund t'i kanoset nga jash-të — të gjitha këto për të mirën e përbashkët. Loku theksonte se kur një qeveri nuk i zbaton ligjet dhe vepron në mënyrë arbitrare, shtetasit kanë të drejtë ta përmbysin dhe të formojnë një qeveri të re.
Teoria e Lokut mbi ligjin e natyrës shërbeu si burim frymëzimi për gjithë brezin e filozofëve të Iluminizmit në Evropë dhe në Botën e Re, duke filluar qysh nga Zhan Zhak Rusoi në Francë tek Dejvid Hjumi në Skoci, nga Ema-nuel Kanti në Gjermani tek Tomas Xhefërsoni dhe Benxhëmin Frenklini në atë vend që më vonë do të quhej Shtetet e Bashkuara të Ameri-kës. Megjithatë pasardhësi i parë i tij ishte Monteskje, i cili, ashtu si Loku, kishte besim në një formë qeverisjeje republikane të mbështe-tur në pëlqimin e të qeverisurve, por jo në një vend demokratik të mbështetur në sundimin e shumicës. Në veprën «Fryma e ligeve», që u bo-tua më 1748, Monteskje mbështeste ndarjen në mënyrë të barabartë të pushtetit midis degëve ekzekutive, legjislative dhe juridike të qeverisë, si mjet për garantimin e lirisë së individit. Du-ke e ndarë pushtetin midis presidentit, Kongre-sit dhe Gjykatave, kjo doktrinë dha gjithashtu një ndihmesë të rëndësishme për formimin e bazës filozofike mbi të cilën u ngrit Kushtetuta e Shteteve të Bashkuara.

demokracia eshte sali berisha me dy gishta