Shqiperia nen sundimin osman

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:05 pm

Zhvillimi Ekonomik i Tokave Shqiptare

Jeta Politike ne trojet Shqiptare. Kryengritjet e Armatosura.

Perhapja e Fese Islame

Pashalleqet e medha shqiptare

Kultura dhe Arsimin ne shek. XVI-XVIII

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:05 pm

P A R A T H E N I E

Historia e Shqiperise nen sundimin osman gjate shek. XVI-XVIII ka qene trajtuar, si pjese e trete e vellimit te pare te Historise se Shqiperise, botuar ne Tirane ne vitin 1959, shkruar nga nje grup autoresh.
Ne vitin 1972 u botua si dispense (Pjesa III e vellimit te pare), tekst per studentet e universiteteve te vendit, e shkruar nga Selami Pulaha dhe Stavri Naei. Ne vitet 1983-1984, kur u botuan vellimet II, III dhe IV te Historise se Shqiperise, kjo pjese, ashtu si gjithe vellimi i pare, nuk u botua. Ajo u ruajt si doreshkrim ne Arkivin e Institutit te Historise dhe u vu ne perdorim te pedagogeve e te studiuesve.
Ne kete botim te ri te Historise se popullit shqiptar, Shqiperia nen Perandorine Osmane gjate shek. XVI - vitet 20 te shek. XIX perben pjesen e trete te vellimit te pare dhe eshte shkruar nga keta autore:
Kreu I (1,2,4), Zhvillimi ekonomik i tokave shqiptare (shek. XVI - mesi i shek. XVIII), dhe Kreu II, Zhvillimi politik i tokave shqiptare. Kryengritjet e armatosura (shek. XVI e mesi i shek. XVIII), jane hartuar nga prof. dr. Selami Pulaha dhe jane redaktuar nga prof. dr. Petrika Thengjilli. Zona e eifligut (Kreu I/3) eshte shkruar nga prof. dr. Petrika Thengjilli.
Kreu III, Ndryshimet ne strukturen fetare te popullit shqiptar. Perhapja e fese islame (shek. XV-XIX), eshte shkruar nga Ferit Duka.
Kreu IV, Pashalleqet e medha shqiptare (1771-1831), eshte hartuar nga dr. Stavri Naei dhe eshte redaktuar nga prof. as. dr. Ferid Duka.
Kreu V, Kultura dhe arsimi ne shek. XVI-XVIII eshte shkruar nga nje grup autoresh:
Koha e perhapjes se fjaleve shqip, shqiptar dhe Shqiperi nga prof. Shaban Demiraj; Letersia shqipe ne shek. XVI-XVII dhe Letersia shqipe gjate shek. XVIII nga prof. dr. Jorgo Bulo; Arsimi dhe kultura ne qytetin e Voskopojes nga prof. Dhimiter Shuteriqi; Arkitektura ne shek. XV-XVIII nga prof. dr. Gjerak Karaiskaj; Artet figurative ne shek. XVI-XVIII nga Mustafa Arapi dhe Gazmend Muka.
Per hartimin e Kreut III te kesaj pjese eshte pasur ne konsiderate ne menyre te veeante studimi i prof. dr. Muhamet Ternaves (Prishtine) Ndryshime ne strukturen fetare ne Kosove.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:09 pm

K R E U I

ZHVILLIMI EKONOMIK I TOKAVE SHQIPTARE
(SHEK. XVI - MESI I SHEK. XVIII)

1. VENDOSJA E PLOTE E SISTEMIT TE TIMARIT NE SHQIPERI.
FORMAT E PRONESISE

Vendosja e sistemit te timarit.
Ndarja administrative (shek. XVI-XVII)
Zgjerimi i Perandorise Osmane, pas pushtimeve te realizuara ne shek. XV, beri te nevojshem ndryshimin e organizimit te saj shteteror. Per ta vene ate mbi baza me te qendrueshme administrative e juridike, gjate mbreterimit te sulltan Sulejmanit II (1520-1566), te njohur me emrin Ligjvenesi (kanuniu), u krye nje organizim i ri i shtetit dhe u rishikuan e u plotesuan ligjet ekzistuese me urdheresa te tjera ne pershtatje me kushtet e reja, me synim qe te arrihej ne radhe te pare centralizimi i pushtetit ne duart e sulltanit.
Ne perfundim te ketij riorganizimi, territoret e gjithe perandorise u ndane ne 32 ejalete, qe ishin njesi me te vogla administrative. Ne krye te edo ejaleti kishte nje bejlerbej. Krahinat e Gadishullit Ballkanik u perfshine ne tri ejalete: ejaleti i Bosnjes ne veri te gadishullit, ejaleti i Rumelise ne qender dhe ejaleti i Detit ne ishujt e detit Egje dhe ne nje pjese te bregdetit jugor. edo ejalet u nda ne nje numer sanxhakesh.
Territoret e Shqiperise benin pjese ne ejaletin e Rumelise. Ato u ndane ne disa sanxhake. Numri, shtrirja dhe emertimi i tyre ka ndryshuar here pas here. Sanxhakut te Shkodres, te cilit me 1499 i ishin shtuar krahina te Malit te Zi dhe ne fillim te shek. XVI edhe krahina te Rrafshit te Dukagjinit, iu shkeput krahina e Gjakoves, qe i kaloi sanxhakut te Dukagjinit; sanxhakut te Vlores iu shkeputen krahinat e Delvines dhe te eamerise, me te cilat u krijua sanxhaku i Delvines. Sanxhaket e Elbasanit, te Ohrit, te Dukagjinit, te Prizrenit, te Vueiternes, te Shkupit dhe te Janines mbeten sie ishin me pare. Ne filim te shek. XVI sanxhaku i Manastirit fitoi nje rendesi te veeante, sepse selia e bejlerbeut te Rumelise u zhvendos nga Shkupi ne Manastir, prandaj ai njihet edhe me emrin pashasanxhaku i Manastirit.
edo sanxhak ishte nje unitet administrativ e ushtarak qe perfshinte timaret, ziametet dhe forcat e tyre ushtarake perkatese. Sanxhake u ndane ne njesi me te vogla, te cilat u quajten kaza, kurse keto te fundit u ndane ne nahije. Ne edo sanxhak kishte nje mekembes te sanxhakbeut (myteselim) dhe komandant te spahinjve (allaj-bej), kurse ne edo kaza nje gjykates (kadi) qe varej drejtperdrejt nga sulltani. Pervee ketyre pati edhe funksionare te tjere te nje rendesie me te vogel neper nahijet. Shumica derrmuese e funksionareve, ashtu si dhe shumica e feudaleve, ishin me origjine shqiptare. Numri i tyre tashme ishte rritur. Ndersa nje pjese e tyre vinte nga radhet e klases feudale para pushtimit, pjesa tjeter, qe perbente shumicen, vinte nga radhet e ushtarakeve te shquar ne lufte ose te femijeve te rritur neper shkollat e korpuset jenieere. Kishte mbetur ndonje sasi e vogel spahinjsh turq, te cilet me vone u larguan ose u asimiluan, sikurse ndodhi me kolonet turq te sjelle ne Koxhaxhik, Elbasan, Kruje etj.
Me organizimin e ri, osmanet i copezuan se tepermi trojet shqiptare, duke u dhene njesive ushtarake e administrative shqiptare nje shtrirje territoriale me te vogel ne krahasim me sanxhaket e tjere te Rumelise. Disa prej tyre, pervee popullsise mbizoteruese shqiptare perfshinin edhe pakica malazeze, serbe e maqedone.
Gjate mbreterimit te Sulejman Ligjvenesit, juriskonsultet osmane perpunuan, si per te gjithe sanxhaket e tjere te perandorise, edhe per ata shqiptare, nga nje kanuname te veeante. Kanunameja me e vjeter nga ato qe jane ruajtur e qe njihet deri me sot, eshte ajo e sanxhakut te Shkodres (1529). Kanuname te veeanta paten edhe sanxhaket e Vlores, te Elbasanit, te Prizrenit, te Ohrit, te Vueiternes. Burimin e tyre kanunamete e kishin gjithnje te eLigji i Sheriatite (ligji i shenjte) dhe ne menyre te veeante te Kurani, qe ishte nje fare kushtetute e perjetshme e perandorise se osmaneve. Por ne hartimin e tyre jane marre parasysh edhe kushtet shoqerore-ekonomike te edo sanxhaku, si dhe traditat dokesore te trasheguara nga shekujt e kaluar. Kanunamete e sanxhakeve shqiptare ligjeruan gjendjen e pronesise tokesore, poziten e spahinjve ndaj shtetit e rajave, detyrimet fiskale dhe detyrimet e tjera te popullsise shqiptare. Kanunamete permbanin gjithashtu dispozita te ndryshme mbi rregullimin ushtarako-politik te sanxhakeve, mbi emimet e prodhimeve bujqesore, mbi regjimin doganor etj.
Ne fillim keto kanuname kishin mjaft mungesa, por kohe pas kohe ato u plotesuan me dekrete (fermane) dhe me vendime (fetva), sidomos me fetvate e kryetarit te fese islame, Ebusudit, i cili ishte figura kryesore ne perpilimin e kanunameve. Me vone u hartuan kanumame te reja me te plota. Kanunameja e dyte e Shkodres u perpilua afersisht gjysme shekulli me vone nga e para.
Pervee kanunameve te sanxhakeve dhe te shtesave te mevonshme, kadileret kishin per udheheqje ne punet e tyre edhe kanunamene qendrore te njohur me emrin eKanunameja e sulltan Sulejmanite, qe u kodifikua pas mesit te shek. XVI. Kjo permblidhte dispozitat themeltare te regjimit feudalo-ushtarak dhe te marredhenieve shoqerore-ekonomike te krejt Perandorise Osmane.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:10 pm

Kanunamete e sanxhakeve shqiptare kishin te perbashketa normat kryesore te regjimit feudal-ushtarak. Ne mjaft raste, ato kishin ndryshime nga njera-tjetra dhe pasqyronin shkallen jo te barabarte te zhvillimit ekonomik e shoqeror te popullsise qe jetonte ne secilin sanxhak.
Ne vitin 1506 u be nje regjistrim i pergjithshem i te gjitha tokave shqiptare. Ato u perfshine ne dy zona te medha. Ne njeren zone benin pjese tokat, ku ishte zbatuar sistemi i timarit. Kjo quhej ndryshe zona e se dhjetes (yshyrit), kurse zona tjeter perfshinte krahinat malore te vetqeverisura, ku nuk u zbatua sistemi i timarit. Ato i jepnin pushtetit qendror nje takse (harae) fikse, prandaj quheshin zona e haraeit.
Zona e timarit ishte e shtrire ne pjesen me te madhe te tokave shqiptare. Si ne gjithe Gadishullin Ballkanik, dhe ne shumicen e viseve te tjera te Perandorise Osmane, gjithe toka ishte shpallur etoke shteteroree (erazi mirie). Megjithate, pronesia mbi token, qe i perkiste shtetit osman edhe ne Shqiperi, pati tri forma te ndryshme: tokat shteterore qe zinin siperfaqen me te madhe te vendit dhe perbenin bazen e sistemit te timareve, tokat ne zoterim privat (erazi mylk) qe zoteroheshin nga pjesetare te aristokracise feudale dhe tokat vakef (erazi vakf), qe ishin prone e institucioneve fetare myslimane.
Pjesa me e madhe dhe me e rendesishme e tokave shqiptare i perkiste formes se tokave shteterore. Keto perbenin fondin e tokave te perfshira ne sistemin e timarit, ne disa kategori: ne radhe te pare, benin pjese tokat e punueshme, arat, livadhet ne zoterim te fshatareve. Tipar dallues i ketyre tokave (rajatike) ishte fakti se fshataret qe i zoteronin ato, ishin te detyruar tei shlyenin nje varg detyrimesh, si spahiut dhe shtetit. Legjislacioni nuk lejonte ndryshimin e statusit te tyre dhe ruante dallimin fetar midis bashtines dhe eifligut. Ne rast se nje mysliman merrte nje bashtine, i shlyente detyrimet si i krishtere.
Pervee tokave rajatike kishte edhe disa toka jorajatike: truallishtet (mezra) ishin toka djerr te fshatrave, dikur te banuara, por qe ishin braktisur nga popullsia. Ato mund te punoheshin e te mbilleshin nga fshatrat fqinje. Prej tyre merrej vetem e dhjeta e prodhimeve bujqesore. Spahiu kishte te drejte tei jepte me tapi dhe taksen e tapise e merrte shteti. Punimi i tyre mund te behej edhe nga fshatare te ardhur. Sipas regjistrit te vitit 1520, fshati Levan i Vogel ne regjistrimin e vjeter figuronte truallishte, por fshataret qe erdhen nga viset perreth, u vendosen aty me banim dhe e punonin token, duke i shlyer te dhjeten te zotit te tokes. Krahas truallishteve ishin tokat e perbashketa (mysha), toka te papunuara, te ndodhura midis fshatrave me kufij te papercaktuar dhe ne perdorim te perbashket te tyre. Punimi dhe mbjellja e tyre kushtezohej me pagimin e se dhjetes. Nje kategori tjeter tokash jorajatike ishin tokat e hapura rishtas (zemin e tarlla), prej vendeve djerr, pyjesh, vendesh malore, te cilat me kalimin e kohes nga nje regjistrim ne tjetrin, punoheshin e mbilleshin. Spahiu kishte te drejte tei jepte me tapi qe te punoheshin. Te njejtin status kishte toka djerr brenda timareve te lena si kullota dimerore dhe verore. Spahiu kishte te drejte te vilte taksen per dimerimin dhe verimin e bagetive nga fshataret e jashtem qe sillnin bagetite per kullotje, por jo nga fshataret e fshatit ku ndodhej kullota. Ne periferi te qyteteve tokat nuk ishin private, por as toka rajatike. Perreth qyteteve kishte mjaft eifligje te ngarkuara vetem me te dhjeten dhe taksen e kashtes. Nje kategori me vete perbenin tokat e dhena ne zoterimin e personave te ngarkuar me sherbime ushtarake ne lufte, ne prapavije ose me sherbime administrative. Keto u jepeshin si bashtina ose eifligje vojnukeve, stalliereve, rritesve te shpeseve te gjuetise (doganxhinj), ruajtesve te grykave te rrugeve (derbendxhinj), pjesetareve te korpusit ushtarak te kaloresve (myselem) dhe te kembesoreve. Tokat ushtarake trashegoheshin dhe ishin falur nga e dhjeta, xhizja, taksat e jashtezakonshme shteterore dhe nga edo detyrim tjeter kundrejt sherbimit ushtarak. Me kalimin e kohes kjo kategori sa vinte e zvogelohej. Keshtu me 1506 ne sanxhakun e Vlores kishte 229 shtepi vojnukesh qe ishin kthyer ne raja. Me 1593 numri i vojnukeve ne kete sanxhak numerohej me gishta. Ne kategorine e tokave shteterore benin pjese edhe tokat ne zoterim personal te spahinjve (hasa-eiflig).
Toka shteterore u nda ne zoterime te veeanta, te cilat ne varesi nga shuma e te ardhurave qe jepnin, u quajten has, ziamet dhe timar. Te ardhurat vjetore maksimale te hasit qe u jepeshin pjesetareve te aristokracise feudale (sulltanit, vezireve, bejlerbejve, sanxhakbejve), i kapercenin te 100 000 akeet, te ziametit deri ne 99 999 akee, kurse te ardhurat e timarit, qe u jepeshin zakonisht feudaleve te vegjel nuk i kapercenin te 19 999 akeet.
Numri i zoterimeve ne tokat shqiptare u rrit krahas me zgjerimin dhe me forcimin e pushtetit osman ne krahinat e mbetura ende jashte administrates se tij. Sipas regjistrimit te vitit 1431, ne Sanxhakun Shqiptar kishte 471 timare, kurse me regjistrimin e kryer ne vitin 1533, vetem ne sanxhaket e Shkodres, te Vlores, te Ohrit, te Elbasanit, te Vueiternes dhe te Prizrenit numri i timareve arriti ne 2 070.
Ne Shqiperi haset ne zoterim te sulltanit u formuan pas perfundimit te pushtimit te saj dhe me perforcimin e pushtetit osman ne vend. Sipas deshmive dokumentare ato ishin krijuar per here te pare ne sanxhakun e Shkodres, ne vitin 1485, pastaj nga fillimet e shek. XVI u duken ne te gjithe sanxhaket e tjere. Te ardhurat e tyre i kalonin thesarit shteteror dhe perdoreshin per te mbuluar shpenzimet e administrates qendrore te shtetit. Ne perputhje me kushtet ekonomike e politike te seciles treve, ato perfshinin zakonisht te ardhurat me te rendesishme te vendit qe vinin nga taksat e shitblerjes se mallrave ne tregjet kryesore, nga taksat doganore te skelave te Vlores, Durresit, Lezhes, Shkodres, qe ishin nyje kryesore te tranzitit tregtar me boten e jashtme, nga monopoli i kripes ne kriporet e bregdetit, nga peshkimi ne liqenet e Shkodres, Ohrit, ne grykat e lumenjve etj., nga minierat e Novoberdes, Janieves, Trepees, Prizrenit, Vlores dhe nga te ardhurat e nje numri qytetesh apo fshatrash. Vjelja e ketyre te ardhurave zakonisht behej me anen e sistemit te sipermarrjeve vjetore (mukata). Haset ishin mjaft te medha dhe zinin nje vend te konsiderueshem ne sasine e te ardhurave (te rentes) qe shkonin ne dobi te klases feudale. P.sh. ne vitet 30 te shek. XVI haset zinin 44,8% te ketyre te ardhurave dhe arrinin ne 10 649 730 akee. Te ardhurat e hasit te sulltanit ne Vlore vinin nga peshkimi, doganat, monopoli i kripes, nga taksa e dhenve ne sanxhaket e Vlores e te Elbasanit, dhe nga detyrimet spahiore te 26 fshatrave. Ne hasin perandorak ne Vueitern te ardhurat kryesore vinin nga minierat e Novoberdes e te Janieves, te punishtes per prerjen e monedhes, nga taksat e qytetareve dhe nga detyrimet spahiore te 290 fshatrave.
Hase te rendesishme zoteronin edhe vezire e bejlere, si Sinan Pasha ne sanxhakun e Vlores dhe Osman Pasha ne sanxhakun e Delvines etj. Sanxhakbejleret, si mbajtes te pushtetit ushtarak e civil ne krahinat e perfshira ne njesite administrative qe qeverisnin, zoteronin 8-9 hase te rendesishme qysh ne shek. XV. P.sh., hasi i sanxhakbeut te Shkodres me 1485 arrinte ne 389 912 akee. Ai perfshinte te ardhurat e qyteteve te Shkodres, te Drishtit, te Pejes si dhe 161 fshatra kryesisht ne Malesine e Madhe. Ne shek. XVI, haset e sanxhakbejlereve leviznin nga 200 000 deri ne 550 000 akee secili. Te ardhurat e haseve te funksionareve te larte arrinin ne fund te shek. XVI ne 2 593 998 akee, d.m.th., ne 10,4% te sasise se pergjithshme te te ardhurave nga detyrimet spahiore. Me i vogli ishte hasi i sanxhakut te Elbasanit (117 138 akee) dhe me i madhi ishte ai i Ohrit (383 450 akee). Vendin kryesor ne te ardhurat e ketyre haseve e zinin te ardhurat nga detyrimet spahiore, te vjela nga 260 fshatra.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:11 pm

Pjesa me e madhe e tokave dhe e popullsise ishte dhene ne ziamete dhe timare. Ne fillim te shek. XV kishte 30 timare e 837 ziamete me 3 352 000 akee, kurse ne fund te shek. XVI 212 ziamete dhe 2 043 timare me 15 500 000 akee. Sasia me e madhe e timareve dhe e ziameteve gjendej ne sanxhaket e Vlores, te Ohrit, te Vueiternes, ne viset e Rrafshit te Dukagjinit etj. Ziametet dhe timaret perfshinin pjesen me te madhe te te ardhurave (te rentes) te zoterimeve spahiore, 32% te shumes se pergjithshme. Gjate shek. XVII-XVIII numri i timareve dhe i ziameteve erdhi duke u zvogeluar, perkatesisht ne 2 043 e 93.
U pakesua me shume (gjate shek. XVII-XVIII) numri i ziameteve dhe me pak ai i timareve. Kjo dukuri deshmon per copetimin e ziameteve dhe rritjen e haseve. Edhe ne keta shekuj ruhej tradita e meparshme, sipas se ciles shumicen e timareve e perbenin timaret e vogla me te ardhura deri ne 3 000 akee. Keshtu timaret e vogla ne fillim te shek. XVII ne sanxhakun e Shkodres zinin 55% te numrit te pergjithshem, ne sanxhakun e Vueiternes 66% dhe ne ate te Elbasanit 64%. Vendin e dyte e zinin timaret me te ardhura 5 000-6 000 akee. Timaret dhe ziametet thuajse teresisht kishin te benin me token dhe fshatarin raja. Ato lidheshin me prodhimin bujqesor te nje vendbanimi te caktuar. Ziametet perfshinin disa fshatra te tera, kurse timaret fshatra te plota ose pjese fshatrash.
Timaret, ziametet dhe haset u jepeshin spahinjve kundrejt detyrimeve te caktuara ndaj pushtetit qendror. Timarliu ose zaimi e gezonte timarin apo ziametin me kusht qe me shpenzimet e veta, te shkonte ne lufte si kalores i armatosur nen urdhrat e sanxhakbeut sa here ta therriste sulltani. Timari, te ardhurat e te cilit ishin deri ne 3 000 akee qe nevojiteshin per shpenzimet e jeteses se spahiut, quhej ekellee timare, d.m.th., timar sa per nje shpate. Ne rast se te ardhurat e kalonin kete shume, atehere spahiu ishte i detyruar te eonte nje kalores te armatosur (xhebeli) per edo 3 000 akee me shume, ndersa zoteruesit e ziameteve e te haseve eonin nje kalores per edo 5 000 akee.
Kushtezimi i dhenies se zoterimit me sherbimin ne ushtri, i jepte sistemit te timareve ne fazen e pare te tij nje karakter te theksuar ushtarak. Kur sulltani, me ane te nje urdhri (fermani), kerkonte grumbullimin e forcave ushtarake, atehere te gjithe spahinjte se bashku me xhebelite, te armatosur dhe te pajisur per lufte me shpenzimet e tyre, paraqiteshin prane sanxhakbeut, i cili ishte i detyruar te shkonte me te gjitha forcat ushtarake te sanxhakut te vet prane bejlerbeut te Rumelise e te vihej nen urdhrat e tij. Ne qofte se spahinjte nuk i pergjigjeshin thirrjes per lufte, ata zhvisheshin nga feudet, te cilat u jepeshin personave te tjere. Ne kohe paqeje spahinjte ishin te detyruar te mos largoheshin nga vendet ku ndodhej zoterimi i tyre. Kur ata tregoheshin besnike dhe kryenin mire sherbimin ushtarak, shperbleheshin me zmadhimin e zoterimit dhe gezonin keshtu te ardhura me te medha. Ne kete menyre pushteti qendror ruajti disiplinen dhe gatishmerine luftarake te spahinjve dhe krijoi garancine per forcimin e zgjerimin e Perandorise Osmane.
Zoterimi i tokes, qe kishte per veeori sherbimin e detyrueshem ne ushtri ose ne administrate, ishte baza e gjithe sistemit te timareve. Ky sistem pronesie me kusht i siguronte pushtetit qendror nje ushtri te madhe e te interesuar per luftera pushtuese, si dhe nje aparat administrativ te pershtatur me nevojat e sundimit.
Zoterime u jepeshin edhe personave qe kryenin sherbime ne administraten qendrore ose lokale. Keshtu, p.sh., gjate shek. XV ne tokat shqiptare u ishin dhene timare kadilereve, shkruesve etj. Ne kete shekull, kur pozitat e pushtuesve nuk qene konsoliduar plotesisht, u ishin dhene timare edhe disa peshkopeve te krishtere. Edhe mitropolitit te Beratit dhe peshkopeve te Krujes, te Kanines e te eartallozit iu njohen ne fillim ne sanxhakun shqiptar si timare fshatrat qe zoteronin si metohe para pushtimit. Por, ne shek. XVI, kjo praktike u hoq. Tashme nuk kishin mbetur elemente te krishtere vendas ne gjirin e timarlinjve osmane, ashtu sie kishte pasur ne periudhen e lufterave te shek. XV. Per te ruajtur pozitat e veta ekonomike dhe politike, ish-pjesetaret e parise se vjeter feudale vendase kishin perqafuar fene e pushtuesit, islamin.
Zoterimi nuk ishte i perjetshem. Biri i spahiut mund te trashegonte zoterimin, vetem nese ai permbushte po ato detyrime qe kishte i ati ndaj sulltanit. Spahinjte nuk gezonin pronesine e plote mbi tokat e zoterimit, mbasi as mund tei shisnin dhe as mund tei dhuronin. Sipas juriskonsulteve osmane etoka miriee nuk ishte as e timarliut, as e atij qe punonte token, d.m.th., e fshatarit raja. Pronari i vertete i ketyre tokave ishte shteti osman. Rrjedhimisht spahiu konsiderohej vetem zoterues i tokes (sahibi erz). Duke qene pronar toke i kufizuar, edhe pushteti i tij mbi fshatarin raja ishte gjithashtu i kufizuar. Megjithese ne legjislacionin osman ai cilesohej edhe zoterues i rajave (sahibi reaya), ai nuk gezonte te drejten ta gjykonte vete fshatarin raja dhe nuk mund ta debonte ate nga toka po qe se ky permbushte detyrimet qe kerkonte ligji.
edo familje fshatare banuese ne nje feud kishte ngastren e tokes qe e punonte me pjesetaret e vet. Ngastrat qe u ndodhen ne duart e fshatareve te krishtere, u quajten si dhe me pare bashtina, kurse ato qe ishin ne perdorim te fshatareve myslimane u quajten eifligje (eift-nje pale, nje pende, ne kuptimin e nje toke qe mund te punohej me nje pende qe). Meqenese bashtinat dhe eifligjet ishin toke shteterore, fshatari gezonte mbi to vetem te drejten qe ta punonte dhe ta shfrytezonte kundrejt detyrimeve qe duhej te jepte. Fshatari gezonte disa te drejta te kufizuara, ai nuk mund te debohej nga toka prej spahiut po qe se e punonte dhe paguante detyrimet. Gjithashtu fshatari raja mund teia shiste te drejten e perdorimit te bashtines pa e copetuar ate, nje fshatari tjeter, por vetem me lejen e spahiut, te cilit me kete rast, bleresi duhej tei paguante taksen e tapise (resmi tapu). Kur fshatari nuk paguante rregullisht detyrimet e caktuara ose kur e linte token pa punuar me teper se tre vjet, spahiu kishte te drejte teia merrte token dhe teia jepte nje tjetri, duke i marre ketij taksen e tapise.
Fshatari raja gezonte te drejten e nje trashegimie te kufizuar mbi bashtinen apo eifligun e vet. Djali ose djemte e tij e trashegonin te drejten e punimit te tokes, por pa e pjesetuar ate. Ata nuk ishin te detyruar te nxirrnin tapi te re dhe te paguanin taksen e tapise. Te drejten e trashegimise e gezonin edhe te afermit e tjere te fshatarit raja (bijat, vellezerit, motrat), kur ky nuk linte trashegimtar mashkull, por ne kete rast trashegimia nuk ishte e lire, meqenese keta duhej te nxirrnin tapi te re dhe te paguanin taksen e tapise.
Pra, e drejta e pronesise se tokes mirie ishte e pjesetuar midis shtetit, qe ruante per vete te drejten e disponimit, dhe spahiut, qe gezonte te drejten e zoterimit, kurse fshatari kishte te drejten dhe detyren e punimit e te shfrytezimit.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:11 pm

Kjo pronesi solli si pasoje qe pushteti i spahiut ne pronen osmane te mos kishte pavaresi dhe imunitet te plote financiar, administrativ dhe gjyqesor.
Duke qene vazhdimisht nen kontrollin e organeve te pushtetit qendror, spahinjte ishin kufizuar te mblidhnin vetem te ardhurat e zoterimeve qe u perkisnin, sepse pushteti qendror i vilte te ardhurat e veta me anen e organeve te veeanta te tij.
Ne kategorine e tokave shteterore bente pjese edhe hasa-eifligu (ose hasa). Kjo ishte nje ngaster toke ne madhesine e nje bashtine qe brenda zoterimit te vet e mbante ne zoterim personal spahiu. Keto ngastra u jepeshin dhe u merreshin spahinjve se bashku me te. Ato nuk shiteshin si pronat ne zoterim privat.
Si ekonomi personale te spahinjve, hasa-eifligjet ishin te eliruara nga edo lloj detyrimi dhe taksa te zakonshme ose te jashtezakonshme shteterore.
Per punimin, mbjelljen etj., te ketyre ngastrave, spahinjte perdornin punen angari te fshatareve te timareve te tyre, dhenien me qira ose me gjysmatari. Ne shek. XV haset e eifligjet e spahinjve ishin zakonisht vreshta, kopshte, ullishte, peme frutore, mullinj etj. Ne shek. XVI numri i hasa-eifligjeve vjen e zvogelohet, meqenese spahiu ishte i lidhur me lufterat dhe shteti lejoi dhenien e tyre me tapi. Mbas nje shekulli zoterimet personale nuk permenden fare.

Tokat private (mylk) dhe te institucioneve fetare
Nje kategori te dyte te pronave tokesore nen sundimin osman e perbenin tokat ne pronesi private. Zakonisht fshataret kishin prane banesave te tyre nga nje siperfaqe te vogel toke, mbi te cilen gezonin pronesine e plote private dhe qe nuk e kalonte nje dynym. Ato ishin kryesisht kopshte, vreshta, ullishta etj. Prona private ishin edhe ndertesat (kasollet, plevicat e shtepite) dhe mullinjte. Keto prona mylk mund te shiteshin dhe te dhuroheshin nga pronaret e tyre pa kufizimet qe ekzistonin per tokat shteterore. Vetem ne rast se fshatari e humbiste token e bashtines ose largohej nga timari pa lejen e spahiut, atehere ky kishte te drejte te vinte dore mbi pronat e tij mylk.
Ne kategorine e pronave private mbi token, vendin kryesor e zinin zoterimet e dhena pergjithmone dhe te pakushtezuara me detyrimin ushtarak. Nga fondi i tokave shteterore, me ane te nje akti te veeante pronesimi (mylkname), sulltanet u dhuronin komandanteve te shquar te ushtrise ose funksionareve te larte te administrates, per merita te veeanta ndaj shtetit osman, fshatra ose krahina te tera ne forme mylku, te quajtura edhe mylqe tokesore. Pronaret e ketyre zoterimeve gezonin mbi to te gjitha te drejtat e nje prone te plote. Ata mund tei shisnin, teua linin trashegim pasardhesve te tyre, tei dhuronin ose tei kthenin ne prona institucionesh fetare myslimane.
Pronareve te mylqeve tokesore u ishte dhene e drejta te vilnin nga rajate jo vetem detyrimet qe nxirrte zakonisht edo spahi, por edhe nje pjese te atyre qe kalonin ne dobi te arkes shteterore. Veese me gjithe keto te drejta, sulltani kishte gjithmone pushtet teua merrte keto mylqe kur ta shihte te arsyeshme.
Mylket tokesore u shfaqen ne trojet shqiptare qysh nga fundi i shek. XIV, kur sulltan Murati I i dhuroi nje mylk te madh nje komandanti te shquar ne pushtimin e Rumelise, Evrenoz Beut. Ne kufijte e ketij mylku perfshihej edhe krahina e Bilishtit. Ato u shtuan ne fund te shek. XV dhe gjate shek. XVI. Keshtu, p.sh., me 1484 sulltan Bajaziti II i dhuroi si mylk ish-sanxhakbeut te Janines dhe dhendrrit te sulltan Mirahor Iljas beut, fshatrat Peshkopje (aty ku u shtri me vone qyteti i Korees), Panarit, Treske, Leshnje, Boboshtice dhe Vithkuq te krahines se Korees. Pronat mylk me te medha ne Shqiperi iu dhane nga sulltan Sulejman Ligjvenesi Mustafa Pashes (1523), njerit nga pinjollet e myslimanizuar te familjes se Dukagjineve. Ato perfshinin 33 fshatrat e nahijeve fqinje te Zadrimes dhe te Ragamit. Krahas mylqeve tokesore ndeshen edhe disa forma te tjera te pronesise private. Nje nga keto ishte mylku i dhene kundrejt dergimit te luftetareve (eshkinxhinj). Ne rast se ato nuk kryenin detyrimin merrej prodhimi i nje viti. Nje forme tjeter ishte eifligu mylk, i ngarkuar me sherbimin ushtarak. Tri eifligje te tilla ndeshen ne fillim te shek. XVII ne fshatrat Dushnik te Beratit, ne Zhezhare e ne Rizove te Shpatit. Pronat mylk ne trojet shqiptare zinin nje siperfaqe shume te vogel te tokes se punueshme ne krahasim me siperfaqen e tokes se shpallur shteterore dhe te ndare ne zoterime ushtarake e administrative si ne vendet e tjera te perandorise. Ne shek. XVI thuajse u nderpre praktika e dhurimit te mylqeve tokesore, kurse ato ekzistuese u shnderruan ne shumicen e tyre ne vakefe.
Ne truallin shqiptar gjendeshin edhe toka ne pronesi te institucioneve fetare myslimane (vakefe). Keto ishin prona te kategorise private, sepse perbeheshin nga toka te dhuruara prej sulltaneve ne forme mylku dhe nga toka mylk te dhuruara nga besimtaret. Ne vakefe u kthyen sie u tha me siper, edhe shumica e mylqeve tokesore qe gezonin feudalet e medhenj.
Tokat ne pronesi te institucioneve fetare myslimane ishin te paprekshme edhe nga vete sulltani. Per kete arsye, shumica e pronareve te mylqeve tokesore nuk ngurruan tei kthenin pronat e tyre te kesaj kategorie ne prona institucionesh fetare myslimane sipas rregullave te institucionit te vakefit, duke caktuar sipas vullnetit te tyre administratorin (myteveliun) dhe menyren e ndarjes se te ardhurave te kesaj prone. Duke perfituar nga keto rregulla, pronaret e ketyre mylqeve, pasi linin nje pjese te te ardhurave ne dobi te ndonje institucioni fetar, siguruan per vete dhe per trashegimtaret e tyre brez pas brezi pjesen tjeter te te ardhurave, si dhe te drejten e administrimit te pronave te veta. Ne kete menyre, ata iu shmangen rrezikut te konfiskimit nga ana e sulltanit.
Tokat e vakefuara nuk mund te shiteshin, te dhuroheshin ose te ktheheshin ne prona individuale. Tokat e para vakefe ne Shqiperi ndeshen nga fillimi i shek. XVI. Me 1505 Mirahor Iljas beu tokat e tij ne fshatrat Peshkopje, Vithkuq, Leshnje, Boboshtice etj., te kazase se Korees, i ktheu ne toka vakef. Ne kohen e sundimit te sulltan Sulejman Ligjvenesit u kthyen ne vakef edhe mylqet tokesore te Zadrimes dhe te Ragamit. Procesi i vakefimit vazhdoi edhe ne shekujt e mevonshem.
Me 1641 Arkitekt (mimar) Kasemi ktheu ne vakef eifligje, kullota dimerore, banja, eezma, mullinj ne sanxhaket e Vlores e te Elbasanit, pervee objekteve ne krahina te tjera te perandorise. Sheqere Pare, nje nga grate e oborrit perandorak, i ktheu ne vakef fshatrat Voskopoje e Podgorie te krahines se Korees, qe i ishin dhuruar si prone private (1647). Po ne kete kohe vakefit te Arkitekt Kasemit iu shtuan tri eifligjet mylk ne fshatrat Dushnik te Beratit dhe ne Zhezhare e Rizove te kazase se Shpatit.
Sipas kodeve osmane vakefet perbeheshin vetem prej pronash private, por ne shek. XVII-XVIII jane vakefuar edhe toka shteterore. Ne vitin 1678, Aishja, banore e fshatit Syzeze te Mallakastres, la vakef nje pjese te pasurise se saj te perbere prej nje shtepie perdhese, nje kopshti, nje vreshte, nje hambari dhe nje are ne madhesine qe punohej me nje pende qe, 15 koke bageti dhe gjysma e nje kullote. Keto vakefe vetem formen kishin te perbashket me vakefet e ngritura ne baze te sheriatit, prandaj Koei Beu, nga Mborja e Korees, i quan vakefe te paligjshme.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:12 pm

Marredheniet shoqerore
Ashtu si ne krejt perandorine, edhe ne Shqiperi shoqeria u nda ne klasen ushtarake dhe ne rajate. Tek ushtaraket perfshiheshin te gjithe ata qe ishin ne sherbim te drejtperdrejte te sulltanit dhe qe nuk merreshin me prodhimin. Sipas funksionit, ushtaraket ndaheshin ne njerez te shpates dhe te penes. Ne njerezit e penes perfshiheshin ulemate, kadileret, nepunesit e finances. Ne te shpates hynin ne radhe te pare zoteruesit e timareve, te ziameteve dhe haseve te lidhur me sherbimin ushtarak, zoteruesit e feudeve te lidhur me sherbime ne administraten shteterore, pronaret e mylqeve tokesore. Per te gjithe keta i perbashket ishte fakti se, si zoterues te tokes, ata gezonin te drejten te merrnin prej fshataresise nje pjese te te ardhurave.
Ne shek. XVI-XVII shtresa drejtuese ne rajonet e ish-principatave shqiptare, duke perjashtuar ndonje sanxhakbej, myfti apo kadi te derguar nga vise te tjera, ishte me prejardhje vendase. Per me teper, nje pjese e saj vinte nga radhet e fisnikerise shqiptare te parapushtimit, por tashme, pavaresisht nga kjo prejardhje, ajo ishte pjese e pandare e teresise se klases feudale osmane. Rol te rendesishem per kete ndryshim luajti edhe ndikimi i fese e i kultures turko-islame. Fakti se ne fillim te shek. XVI spahinjte e krishtere ishin shume te rralle, dhe se, pak me vone, ata u islamizuan qe te gjithe, tregon se integrimi i feudaleve me prejardhje shqiptare ne gjirin e klases osmane u be i plote qysh ne kete shekull. Ne trevat verilindore shqiptare te Rrafshit te Dukagjinit dhe te Kosoves struktura etnike e feudaleve pesoi ndryshime te thella. Si rrjedhim i pushtimit te ketyre trevave ne shek. XV, i vendosjes dhe i perforcimit te administrates shteterore osmane si dhe i shpronesimit te ish-shtreses sunduese ne to, u shkaterrua perfundimisht ish-aparati shteteror, kurse vete fisnikeria e meparshme, nje pjese e se ciles u asgjesua edhe fizikisht ne konfliktet luftarake, u zhduk si force e pavarur ekonomike dhe politike. Te 259 feudet qe u krijuan ne ato rajone ne vitin 1455, iu dhane ne zoterim pjesetareve te klases se re sunduese osmane. Ne kete force te re sunduese u integrua nje numer i kufizuar feudalesh te vegjel te krishtere. Ne fillimet e pushtimit shtresa e re sunduese perbehej ne shumicen e vet nga spahinj myslimane, kryesisht turq per nga kombesia, dhe nga feudale te islamizuar prej trevave te tjera ballkanike. Elementi shqiptar ne gjirin e saj, qe ishte i paket ne fillim, u shtua ne periudhen kalimtare nga shek. XV ne shek. XVI per te zene pak nga pak vendin kryesor. Ky fenomen u arrit nga elemente shqiptare, qe ishin vendas dhe jo nga elemente etnike serbe, sepse feudalet serbe ishin te ardhur dhe ndodheshin ne nje truall etnik te huaj. Pra, mbushja e klases feudale osmane me me shume elemente te dale nga gjiri i popullsise vendase shqiptare u krye ne trojet verilindore shqiptare, pikerisht ashtu sie u krye edhe ne rajonet e ish-principatave shqiptare. Edhe pushtuesit osmane ishin te interesuar per nje mbushje te tille nga elemente vendas, sepse keshtu siguronin nje mbeshtetje shoqerore vendase.
Ne gjirin e shtreses se re sunduese, ashtu si kudo ne perandori, e sidomos ne pjesen evropiane te saj, per shkak te vete sistemit feudal-ushtarak osman, u krye nje diferencim i theksuar. Ky diferencim vihet re qysh ne regjistrimin e vitit 1485 ne sanxhakun e Shkodres. Sipas ketij regjistrimi, masa e spahinjve te vegjel perfitonte vetem 1/4 e sasise se pergjithshme te detyrimeve te sanxhakut, kurse 3/4 e saj i ndanin sanxhakbeu dhe nje zaim. Ne kete faze te pare te pushtimit osmanet u mbeshteten me teper tek aristokracia feudale dhe te forca ushtarake qe nxirrte ajo, sesa te spahinjte timarlinj ende te pafuqishem dhe te pakte ne numer.
Ne Shqiperi ekzistonte edhe nje shtrese ushtarakesh qe, ne vend te rrogave, gezonin te ardhura deri ne 1 400 akee nga timare te vogla te quajtura etimar gjedike te leshuara ne emer te keshtjellave, te ardhurat e te cilave u ndaheshin pjesemarresve te garnizoneve te tyre. Keta ushtarake sherbenin sidomos ne objekte te fortifikuara malore.
Ne grupin e dyte hynin ata qe merreshin me prodhimin dhe qe shlyenin nje varg taksash. Ata njiheshin me emrin e pergjithshem raja. Me kete emer dallohej fshataresia e vendosur ne sistemin e timarit. Ajo kishte detyrime kundrejt spahiut dhe shtetit. Frytet e prodhimit te saj ndaheshin midis tyre. Nje kategori tjeter ishte fshataresia e varur drejtperdrejt nga pushteti qendror, si jyryket dhe vojnuket, zoterues te bashtinave te lira. Nje kategori e trete ishte fshataresia me origjine skllavi (gulame e ortakeinj) qe varej nga feudali. Pushteti qendror nuk kishte kompetenca mbi ta. Ligji nuk i konsideronte ata juridikisht te lire. Zakonisht ata punonin hasa-eifligun e spahiut, si dhe token qe u jepte spahiu se bashku me faren, dhe prodhimin e ndanin pergjysme (ortakeinj). Se fundi, ne sistemin e timarit ishte nje kategori fshatare e ngarkuar me disa detyra speciale nga pushteti qendror. Ndaj feudalit shlyente te gjitha detyrimet si gjithe fshataresia e vendosur nen timar, kurse shteti e kishte eliruar nga disa taksa. Midis ketyre kategorive te rajase kishte dallime rigoroze nga legjislacioni osman. Biri i rajase ishte raja. Ortakeinjte nuk mund te martoheshin me gra rajash, sepse femija konsiderohej raja.
Kufijte midis ketyre dy grupeve (ushtarake dhe raja) ishin te percaktuar qarte. Spahinjte qe nuk kryenin sherbimin ushtarak, humbisnin zoterimin dhe kalonin ne grupin e dyte, kurse kalimi nga grupi i dyte ne te parin behej shume rralle dhe me dekret te sulltanit.
Marredheniet midis spahinjve dhe fshatareve raja shqiptare u percaktuan jo vetem nga ligjet e shtetit osman, por edhe nga traditat qe ekzistonin ketu me pare. Ne shek. XV, kur institucionet feudale osmane ishin ne formim e siper, pushtuesit nuk ishin ne gjendje te ndryshonin njeheresh format e pronesise dhe marredheniet ekonomiko-shoqerore qe ishin konsakruar per shekuj me radhe. Kjo i detyroi ata qe tei merrnin parasysh dhe madje te pervetesonin te gjitha ato forma e institucione qe perputheshin me interesat e tyre. Nje institucion i tille ishte pronia, e cila kishte ngjashmeri ne disa drejtime me institucionin e timareve qe osmanet kerkonin te zbatonin pas pushtimit. Gjate shekullit te pare te pushtimit, ata ruajten ne disa zona masen dhe format e meparshme te shlyerjes se rentes feudale, me qellim qe te mos acarohej me tej qendresa e fshataresise. Ne nje pjese te krahines se Shkodres fshataresia fushore vazhdoi te shlyente detyrimet ne baze te sistemit proniar te dukatit e modit, kurse fshataresise malore te Mbishkodres dhe te Dukagjinit iu njoh e drejta e shlyerjes se rentes feudale, nje dukat per edo vater, sie ishte para pushtimit. Qe nga fillimi i shek. XVI fshataresia raja filloi te lidhej me token. Sipas kanunameve te sulltan Selimit I dhe te Sulejman Ligjvenesit, spahiu gezonte te drejten tei kthente te ikurit ne vendbanimet e tyre brenda nje periudhe 10-vjeeare, kur ishin vendosur ne qytete, dhe brenda nje periudhe 15-vjeeare, kur ishin vendosur ne fshatra. Detyrimi i fshatarit per te mos braktisur token e spahiun e vet dhe e drejta e ketij te fundit per te ndaluar largimet e fshatareve ishin kufizime te rendesishme per rajane. Ne kete periudhe tapia per fshatarin raja ishte nje akt ligjor, qe i sherbente mbajtesit si deshmi per te provuar te drejten e zoterimit per nje toke te caktuar, duke marre mbi vete te gjitha detyrimet mbi te. Ndersa per spahiun tapia shprehte te drejtat e tij mbi token e dhene ne zoterim dhe rrjedhimisht te drejten per te vjele detyrimet si zot i tokes. Tapia sherbente jo vetem si dokument zoterimi, por edhe si deshmi qe shprehte varesine e fshatarit raja ndaj spahiut e tokes. Ajo percaktonte lidhjen e fshatarit me token dhe detyrimet ndaj spahiut. Detyrimi per te punuar dhe mbjelle token nenkuptonte ne vetvete nje detyrim te fshatarit per te mos u larguar prej saj, per te qene i lidhur me te. Ai nuk mund ta linte token mbi tre vjet pa punuar. Kjo e lidhte ate me shume me token. Nje mase me rendesi qe e detyronte fshatarin shqiptar te punonte token dhe te mos largohej prej saj ishte taksa e pendeprishjes (eift-i bozan resmi). Kur fshatari braktiste token dhe merrej me nje veprimtari tjeter, ishte i detyruar te paguante barazvleren e se dhjetes dhe te takses se eiftit ne fillim 72 akee per edo mysliman dhe 87 akee per edo te krishtere. Gjate gjysmes se dyte te shek. XVI madhesia e saj u ngrit ne 330 akee per nje eiflig te plote dhe 150 akee per gjysme eifligu. Ajo mund te kerkohej per sa vjet qe toka mbetej pa punuar. Shuma nuk ishte e vogel, prandaj fshatari do te mendohej mire para se te largohej nga toka. Sipas disa fermaneve te viteve 1635-1636, rajate duhet te ktheheshin ne vendbanimet e perhershme ne rast se nuk kishin mbushur 40 vjet, kurse me vone nuk u mor parasysh as kjo kohe dhe fshataret mund te ktheheshin edhe pas kalimit te kesaj kohe. Keshtu fshatari shqiptar u lidh perfundimisht me token. Varesia e fshatarit ishte e dyfishte: nga toka dhe nga spahiu. Varesia kishte forma te reja. Ajo shprehej ne detyrimin per te punuar token, per te mos e braktisur ate, per te mos lejuar largimin e fshatarit, ne detyrimin e shlyer kur toka lihej pa punuar dhe ne taksat ndaj spahiut dhe shtetit. Megjithate varesia nuk arriti ne ate shkalle qe kishte arritur gjate mesjetes ne Evrope.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:13 pm

Detyrimet e fshataresise shqiptare
Fshataresia shqiptare, e perfshire ne sistemin e timareve, kishte nje varg detyrimesh qe kalonin ne dobi te spahiut dhe te shtetit osman.
Detyrimet ne dobi te spahinjve perfshinin pjesen me te rendesishme te detyrimeve te fshatarit raja. Ne keto detyrime perfshihej e dhjeta (yshyri) mbi prodhimet bujqesore te bashtines ose te eifligut te fshatarit raja. Ky detyrim vilej ne natyre ne masen nje pjese ne dhjete mbi grurin, elbin, thekren, bathet, thjerrezat, lirin, urovin, perimet, rrushin, vajin e ullirit, mjaltin, meshikezat e mendafshit etj.
Pervee se dhjetes spahiu i merrte fshatarit ne natyre edhe salarijen, qe ishte detyrimi mbi kashten e grurit, te elbit dhe te thekres. Kur salarija vilej bashke me te dhjeten, spahiu merrte nje ne tete pjese te prodhimeve bujqesore.
Fshatari paguante nje numer te madh detyrimesh qe lidheshin kryesisht me personin e spahiut, si zoterues i rajase. Me te rendesishmet e ketyre detyrimeve ishin taksat e rajallekut: ispenxha per te krishteret dhe taksa e eiftit dhe e eifligut per myslimanet.
Ispenxha vilej nga te krishteret e martuar ose jo, qe kishin arritur moshen e pjekurise, pavaresisht nese ishin apo nuk ishin pajisur me toke. Ne shek. XV-XVI, ispenxha vilej ne masen 25 akee, kurse ne shek. XVIII u ngrit ne 35 akee.
Fshataret raja te besimit mysliman, te cilet shfrytezonin nje sasi toke qe punohej me nje pende qe, paguanin taksen e eifligut ne masen 22 akee. Djali mysliman me teu martuar ishte i detyruar te jepte taksen e benakut. Ata qe kishin ne perdorim deri ne gjysme pende toke, paguanin 12 akee, kurse ata qe sekishin toke 6-9 akee. Djemte myslimane, qe kishin arritur moshen 20 vjee, por ishin te pamartuar, paguanin taksen e beqarit (myxhered) ne madhesine 6 akee. Madhesia e takses se pendes mbeti e pandryshuar. Edhe qytetaret myslimane qe kishin toke e paguanin kete takse. Meqenese ispenxha dhe taksa e eiftit lidheshin me personin e feudalit, ne rast se nje fshatar raja lejohej nga spahiu i vet te punonte toke ne timarin e nje spahiu tjeter, ketij i paguante te dhjeten dhe salarijen, kurse spahiut te vet i paguante taksen e rajallekut.
Ne te holla fshataret raja u paguanin spahinjve edhe nje varg te gjate detyrimesh te tjera. Ne rast se ne token e spahiut kishte ndonje mulli, ai merrte tatimin e mullirin. Me 1701 madhesia e tij ishte 30 akee nga mulliri qe punonte gjithe vitin dhe 15 akee nga ai qe punonte gjysmen e vitit.
Fshataresia shqiptare ishte e detyruar te paguante nje sasi te caktuar te hollash per edo mall te shitur e te blere si takse pazari (baxh-i pazar), taksat e peshimit dhe te matjes, taksat e doganes per mallrat e sjella nga jashte ose te nxjerra jashte vendit.
Pervee ketyre ajo shlyente nje varg taksash qe lidheshin me imunitetin financiar-administrativ te zoterimit osman. Ato permblidheshin me emertimin badihava e nijabet. Taksat me kryesore ishin ajo e marteses, gjoba per faje e delikte, taksa e tapise, e sendeve qe lene sklleverit e arratisur, e dhjeta e kullotes, e bejtylmalit etj. Sipas kanunameve te reja, ne qofte se nusja ishte bije myslimani, madhesia e takses se marteses qe dhendrri duhej tei jepte spahiut ishte 60 akee, ne rast se nusja ishte vejushe dhendrri duhej tei jepte po spahiut 30 akee. Kur nusja ishte bije jomyslimani, dhendrri jepte gjysmen e saj. Gjobat ishin ne varesi te fajit te bere, per shkelje te normave te se drejtes dokesore, si per rrahje, plagosje, vrasje, vjedhje, perdhunim, dehje me vere etj. Gjobat jepeshin ne perputhje me gjendjen ekonomike te fajtorit. Ne dobi te spahiut shkonin edhe konfiskimet (java, kaegun, kull ve xharije myzhdegani) qe lidheshin me shitjen e kafsheve te humbura, me lajmin per gjetjen e skllavit ose te skllaves se arratisur, me ndarjen e pasurive te atyre qe nuk linin trashegimtar ose kur trashegimtaret nuk ndodheshin aty.
Ne rast se rajaja vinte e dimeronte ne nje zoterim tjeter, pa u marre me bujqesi, paguante taksen e dimerimit ne madhesine 6 akee ne vit. Taksa e tapise ishte nje shume qe paguhej paraprakisht ne disa raste: gjate shitblerjes se te drejtes se zoterimit te fshatarit, kur vdiste nje fshatar e nuk linte trashegimtar. Bleresi i paguante te zotit te tokes kete takse dhe i premtonte atij se do ta mbillte edo vit dhe do tei shlyente te gjitha detyrimet qe i takonin. Keshtu, me 1766 vdiq Haxhi Aliu pa lene trashegimtar. Qeveritari i sanxhakut te Elbasanit, Sulejman Pasha, dhe i vellai i moren me tapi tokat me kusht qe tei mbjellin per vit dhe tei dorezojne te dhjetat ligjore te zotit te tokes. Kete takse e merrte spahiu edhe prej tokave te hapura rishtazi. Madhesia e takses se tapise caktohej nga personat e paanshem ose me prodhimin njevjeear te asaj toke. Fshatari paguante taksen e tapise per vendin e shtepise (dam tapusu) ne madhesine 50 akee per toke te mire. Per dimerimin ose verimin e bagetive ne nje zoterim tjeter, zoteruesit e kopeve i jepnin spahiut si takse nje dele per edo 300 dhen. Ne rast se ne territorin e zoterimit ndodhte ndonje vrasje dhe nuk gjendej vrasesi, popullsia ishte e detyruar te shlyente gjoben enje e dhjete e gjakute.
Sipas legjislacionit osman, fshatari raja duhej te kryente 7 dite ne vit pune angari per ndertimin e hambarit, per transportimin e prodhimeve deri ne tregun me te afert ose deri te hambari etj. Ne realitet angarite ishin shume te medha. Ato dalin qarte ne nje relacion te Frang Bardhit ne vitin 1641. Midis te tjerave atje thuhej se angarite perdoren ekurdohere qe turqit kane nevoje per punetore qe te korrin te vjelat, te lerojne token, te mbjellin, te ndertojne shtepi e kulla, te mbartin drure ne edo kohe edhe po te bjere debore dhe pa u paguar asgje ...e.
Me rastin e vjeljes se prodhimeve ose te festave fetare, fshataresia u jepte spahinjve dhurata te ndryshme, si pula, fruta etj.
Fshataresia raja i shlyente detyrimet ne angari, ne natyre e ne te holla. Angarite ligjerisht ishin te pakta. Perpjesetimi midis formes ne natyre e asaj ne te holla nuk ishte i njejte ne te gjitha krahinat. Ai varej nga statusi e pjelloria e tokes, por mbizoteronte forma ne natyre. Me kalimin e kohes, me zhvillimin ekonomik te vendit, ndonese me ngadale, filloi te rritet pesha e detyrimeve ne te holla ne dem te atyre ne natyre.
Ne dobi te shtetit fshataresia shqiptare shlyente nje varg detyrimesh te ndara ne dy grupe kryesore: te zakonshme dhe te jashtezakonshme.
1. Detyrimet e zakonshme ishin te mbeshtetura ne sheriat, ku perfshiheshin taksa per koke (xhizja) dhe ajo e bagetive (xhelepi). Taksa per koke ne tokat shqiptare, deri ne vitin 1690, shlyhej ne baze te hanese (shtepise). Ne shek. XV-XVI haneja perfaqesonte nje shtepi, ku kryefamiljar ishte burri, dhe nje bive (e ve), ku kryefamiljar ishte gruaja. Madhesia per krahinat e ndryshme levizte nga 14 akee deri ne 51 akee per hane. Ne shek. XVII nje hane perfshinte disa shtepi te zakonshme. Ne fillim te ketij shekulli madhesia e xhizjes arriti ne 40 akee per hane, kurse ne fund te tij u ngrit ne 300 akee. Qe nga viti 1690 u perdor nje sistem tjeter llogaritjeje. Popullsia u nda ne tri kategori: te pasur, te mesem e te varfer. Nga nje i pasur merreshin 1 200 akee, nga nje i mesem 600 akee dhe nga nje i varfer 300 akee. Deri ne fillim te shek. XIX madhesia e xhizjes u ngrit vetem 10%, nderkohe monedha ishte zhvleftesuar tri here.
Mbi kurrizin e fshataresise binte edhe detyrimi kolektiv. Popullsia e fshatit ishte e detyruar te paguante edhe pjesen e atyre qe ishin larguar. Per rrjedhoje, ne vend qe te shlyente 300 akee per nje hane, madhesia arrinte 1 450 akee.
Xhelepi permblidhte ne vetvete disa tatime e taksa: detyrimi i dhenve, i vathes, e dhjeta nga kafshet e trasha, taksa e kalimit ne gryka e ne ura. Madhesia e tyre ka ardhur duke u rritur. Ne shek. XVI merrej si detyrim te dhenve 1/2 akee per koke, ne mes te shek. XVII arriti nje akee per koke dhe ne shek. XVIII u ngrit ne 3 akee per koke.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:13 pm

2. Detyrime te jashtezakonshme. Ashtu si ne te gjithe Perandorine Osmane, edhe ne tokat shqiptare vileshin kater detyrime kryesore te jashtezakonshme: avarizi, nuzuli, sursati dhe ishtira. Avarizi e nuzuli jane vjele bashke. Gjate shek. XV-XVI ato vileshin ne natyre ne edo 4-5 vjet, kurse ne shek, XVII ato pothuajse u bene te pervitshme dhe vileshin ne te holla, ne baze te sasise e te cilesise se tokes. Njesia baze perseri ishte haneja e cila llogaritej me 10 shtepi te zakonshme. edo hane ne vitin 1646 paguante 325 akee si avariz e 300 akee si nuzul, kurse ne mesin e shek. XVIII u ngrit respektivisht ne 350 e 600 akee. Prej mesit te shek. XVIII deri ne vitin 1831 te dy taksat arrinin 1 180 akee. Per shkak te garancise kolektive madhesia ngrihej deri ne 1 600 akee.
Per nevojat e luftes fshataresia shqiptare ishte e detyruar te dorezonte sasira kulturash bujqesore ose kundervleften e tyre ne te holla. Sipas nje fermani te vitit 1679, kazaja e Beratit se bashku me Mallakastren duhej te dorezonte 2 000 kg elb ne vleften 40 000 akee, 200 vukije vaj, dru, kashte, gjithsej 158 000 akee. edo hane duhej te shlyente 523 akee si sursat (1716). Jo rralle sursati eshte zevendesuar me ndonje sherbim, si mirembajtje ure etj. Pervee rekuizimit falas, shteti kerkonte sasira rezervash ushqimore me emime te caktuara dhe me te uleta se ato te tregut. Ne vitin 1712, vetem nga ndryshimet e emimeve, nje hane ne krahinen e Beratit i takonte te jepte 340 akee si ishtira.
Krahas kater detyrimeve kryesore, fshataresia raja shlyente edhe disa taksa te tjera te jashtezakonshme, si ete holla per rrogat e ushqimin e ushtareve me rrogee, emarrje me qira te kafsheve te ngarkeses e te karrocavee. Ne vitet 1745-1746 u volen nga 1 560 akee per hane ne kazane e Beratit si takse per kafshet e ngarkeses dhe karrocat. Nje takse tjeter ishte ete hollat per menzilete. Prane stacioneve (menzil), mbaheshin nje numer kuajsh per nevojat e korriereve. Per mbajtjen e tyre popullsia perreth stacionit shlyente kete takse; qeveria organizonte posten, ndersa popullsia paguante detyrimin. Ne kete grup perfshihej edhe taksa ete hollat e garancisee, me te cilen fshataresia detyrohej te mbante rendin e qetesine pas shtypjes se kryengritjeve.
Qysh nga mesi i shek. XVII, me rastin e heqjes se haseve, nje pjese e ketyre detyrimeve iu dha valinjve dhe mytesarifeve si plotesim i rrogave te tyre. Keto njiheshin si taksat e renda (tekalif i shakka). Me kryesoret ishin: endihme ne kohe luftee, endihme ne kohe paqejee, ete holla per rezervat ushqimoree(zahire baha), eper veshjene (kaftan baha), eper inspektime (devri kudrimije). Ndihme ne kohe lufte i jepej kryekomandantit per te mbuluar shpenzimet e luftes. Ne vitin 1742 popullsise se Peqinit i kerkohej kjo takse per llogari te valiut te Rumelise dhe te qeveritarit te sanxhakut te Elbasanit. Ndihme ne kohe paqeje ishte nje lloj rroge e valiut te Rumelise ne kohe paqeje. Po ate vit popullsia e Peqinit duhej te shlyente ate takse per te njejtet persona. Me 1750 ne sanxhakun e Vlores u volen 4 500 groshe per llogari te kesaj takse. Taksa per rezervat ushqimore ishte per te perballuar shpenzimet per blerjen e ushqimeve te valiut te Rumelise dhe te njerezve qe e shoqeronin, kur ai dilte jashte vendqendrimit te perhershem. Per vitin 1675-1676 ruhet nje regjister i ndarjes se ketij detyrimi midis fshatrave te kazase se Beratit. Ne tokat shqiptare taksa per veshjen kishte nje kuptim me te gjere. Ajo sherbente jo vetem per veshjen e bejlerbeut te Rumelise, por te te gjithe ushtareve me rroge te mobilizuar. Prej vitit 1716 detyrimet qe shkonin ne dobi te pushtetit lokal mbeten dy: endihme ne kohe luftee e endihme ne kohe paqejee.
Pervee ketyre detyrimeve te ligjshme, pushteti lokal vilte edhe detyrime te jashteligjshme, si detyrimin e ezotimite (pokllon), ete hollat per ushtaree (sekban akeesi), eper bajrakune, egjobat per vrasjee, ete holla per shuajt e kepucevee, eper mikpritjee, eper shkembim monedhee etj.
Edhe pjesa qe shkonte per llogari te shtetit realizohej ne tri forma: ne pune angari, ne natyre e ne te holla. Angaria zinte nje vend me te vogel dhe lidhej me meremetimin e rrugeve e te urave; ne natyre vilej nepermjet rekuizimeve, kurse ne te holla nepermjet detyrimeve te zakonshme.
Perpjesetimi midis pjeseve qe shkonin ne dobi te spahiut e te shtetit percaktohej nga nje varg faktoresh. Ai nuk mund te ishte i njejte per te gjitha kategorite e fshataresise raja, si per myslimane e te krishtere. Perpjesetimi varej nga shteti, i cili me urdhra te posaeme falte nga detyrimet krahina, zoterime apo institucione fetare. Megjithate, prirja e rritjes ishte ne dobi te pjeses qe merrte shteti. Gjendja e fshatarit raja rendohej edhe nga menyra e vjeljes se detyrimeve. Si spahinjte, edhe shteti, perdoren dy menyra: e para, me ane te nje perfaqesuesi, kurse e dyta, me ane te sipermarrjes disashkalleshe. Te dyja menyrat linin shteg per grabitje.
Pa dyshim, rritja e madhesive te detyrimeve sillte rritjen e shkalles se varferimit te fshataresise raja. Per kete mund te gjykohet nga evoluimi i pjeses qe shkonte ne favor te shtetit. Ne baze te fermaneve ne vitet 70 te shek. XVII nje hane i shlyente shtetit e vjelesve te detyrimeve 375 ose 405 akee si xhizje, kurse ne vitin 1592, vetem 100 akee. Me fjale te tjera madhesia ishte rritur 3,7-4 here, kurse monedha ishte zhvleftesuar 3,4 here, d.m.th. rritja nuk ishte e madhe. Ne baze te detyrimit kolektiv ne vitin 1681 ne krahinat e Beratit u volen nga 960 akee per hane. Keshtu, madhesia u rrit 8 here ne krahasim me vitin 1592. Me kthimin e detyrimeve te jashtezakonshme nga periodike, edo 4-5 vjet, ne te pervitshme pati nje rritje prej 4-5 here. Nga ana tjeter, ato pesuan nje rritje te vazhdueshme. Keshtu avarizi u rrit tri here, nuzuli 2 here, sursati 2 here. Gjate periudhes mesi i shek. XVII-mesi i shek. XVIII, pjesa ne dobi te shtetit u rrit nga 172% ne 295%, kurse monedha u zhvleftesua 110%. Pa dyshim, shkalla e rritjes se detyrimeve ishte e ndryshme. Rritja me e madhe ishte te te krishteret, pastaj vinin rritesit e shpezeve te gjuetise etj.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:14 pm

. KRAHINAT MALORE Te VETeQEVERISURA.
SHTRIRJA TERRITORIALE DHE ORGANIZIMI AUTONOM

Krahinat malore
Pervee zones se timarit, rajonet e tjera ishin krahinat malore autonome te njohura ligjerisht nga pushteti qendror. Ne kete zone benin pjese ato krahina, qe i bene qendrese sistemit te timarit i cili nuk gjeti kushte te pershtatshme zbatimi. Ne kete zone, ne Shqiperine e Veriut perfshiheshin krahinat e Hotit, te Pultit te sotem, te Shales, te Shoshit, te Nikaj-Merturit e te Kelmendit, te Iballes, te Spasit, te Fanit te Madh, te Fanit te Vogel, te Mirdites, te Pukes e te Dibres. Ne Shqiperine e Jugut benin pjese krahina e Kurveleshit dhe ajo e Bregdetit, ne te cilat perfshiheshin 33 fshatra, si dhe ajo e Sulit, 50 km ne jugperendim te Janines. Sie shihet, krahinat e veteqeverisura zinin nje vend shume me te vogel se zona e timarit.
Sipas te dhenave te regjistrimeve osmane te fundit te shek. XV dhe atyre te shek. XVI, ne keto malesi fshatrat ishin te rralla e ne pergjithesi te vogla dhe gjendeshin mjaft larg njeri-tjetrit. Popullsia e tyre ishte e paket ne numer. P.sh., ne malesite e sanxhakut te Dukagjinit kishte rreth 100 fshatra me 2 400 vatra.
Duke pasur pak toke buke, fshataresia e lire merrej me shume me blegtori. Ekonomia bujqesore e blegtorale e tyre mbeshtetej ne metoda primitive. Bagetite, toka e bukes dhe banesa perbenin pronen private te seciles familje fshatare, ndersa kullotat e pyjet perbenin pronen e perbashket te secilit fshat. Duke u mbeshtetur ne radhe te pare ne pronen private te mjeteve kryesore te prodhimit, shoqeria malesore gjendej e ndare ne dy shtresa te ndryshme nga njera-tjetra, ne kreret qe ishin mbeturina shtepish aristokrate te periudhes se parapushtimit ose qe perfaqesonin farefisni te ndryshme, te cilet zoteronin mjete prodhimi me te shumta se te tjeret, dhe ne malesoret e thjeshte, qe ishin pronare te vegjel. Por ne fund te shek. XV e ne shek. XVI diferencimi ekonomik i ketyre dy shtresave ishte ende i ceket.
Njesia baze e kesaj shoqerie ishte familja. Ati i saj ishte zot absolut i pasurise dhe i gjithe femijeve te rrjedhur nga gjaku i vet. Pas vdekjes se tij, pasuria u kalonte me te drejta te barabarta djemve te tij, veese te drejten e kreut te familjes e trashegonte kryesisht djali i pare. Kreu i familjes drejtonte ekonomine e saj dhe e perfaqesonte ate ne kuvendin e fisit dhe ne ate te fshatit.
edo familje ruante lidhjet e veta farefisnore me familjet e tjera te rrjedhura, sipas tradites, nga nje i pare i perbashket. Keto familje perbenin, sipas emertimeve dokesore, nje efis te caktuare. eeshtjet e perbashketa, qe u interesonin te gjithe pjestareve te enje fisie, zgjidheshin nga kuvendi i efisite. Ky perbehej nga te gjithe kryetaret e familjeve nen drejtimin e kreut te efisite, i cili rridhte nga djali i pare i themeluesit te ketij lloji efisie.
Meqenese ne gjysmen e dyte te shek. XV fshatrat perbeheshin nga familje efiseshe te ndryshme, zgjidhja e problemeve te tyre ekonomike e shoqerore kryhej ne kuvendin e fshatit, ku benin pjese te gjithe kryetaret e familjeve nen drejtimin e plakut apo te pleqve te zgjedhur nga kuvendi.
Zgjidhja e problemeve te ndryshme nga keto kuvende mbeshtetej ne normat e se drejtes dokesore, te krijuara e te ndryshuara sipas kushteve te reja qe kishte krijuar zhvillimi shoqeror per secilen malesi. Normat dokesore, qe vepronin ne malesite e Dukagjinit dhe qe mbeten deri vone, tradita gojore i lidhi me emrin e Leke Dukagjinit (kanuni i Leke Dukagjinit), ato te malesive te Krujes, Matit e Dibres i lidhi me emrin e Skenderbeut (kanuni i Skenderbeut), kurse ato te Malesise se Madhe i ruajti me emrin ekanuni i Malevee. Edhe krahinat e Kurveleshit, Himares, Sulit etj., paten kanunet e tyre, me te cilat rregulluan marredheniet e brendshme me karakter ekonomik e shoqeror te malesoreve. Mungesa e autoriteteve dhe e administrates osmane ne malesite e lira beri qe keto kanune te ruheshin gjate, edhe pse kohe me kohe pleq kodifikues anonime i pasuruan ose dhe i ndryshuan ne perputhje me ndryshimet qe sillte zhvillimi i malesive.
Mirepo me nje organizim te tille nuk mund te zgjidheshin as problemet midis efisevee e as ato midis fshatrave. Veeanerisht me kete organizim te ngushte nuk mund te zgjidheshin problemet e rendesishme me karakter politik e ushtarak per veteqeverisjen dhe per mbrojtjen e malesive te lira nga rreziku i depertimit te spahinjve osmane. Ne keto kushte doli nevoja e organizimit te nje administrate veteqeverisese te re, te mbeshtetur ne bashkimin e nje vargu fshatrash malesore ne nje unitet te vetem, ne nje krahine. Krahina te tilla u bene ato te Kueit, Piperit, Kelmendit dhe te Hotit qysh ne gjysmen e dyte te shek. XV. P.sh., vellazerite e Kueerve, Lazorceve, Bankeqeve, Lopardeve etj., te vendosur ne fshatra te ndryshme, por qe, sipas tradites, kishin midis tyre lidhje farefisnore, martesore, dokesore, ekonomike etj., formuan krahinen e Kueit. Mbi lidhje te tilla, te krijuara prej kohesh, u mbeshtet formimi i krahinave te tjera autonome. Por, per formimin e bashkesive te Shales, Nikaj-Merturit, Krasniqes, Mirdites etj., u desh te kalonte jo vetem shek. XV, por dhe shek. XVI. Sidoqofte procesi i bashkimit krahinor u krye nen udheheqjen e vellazerive, te cilat kishin mundur te ngriheshin ne nje pozite shoqerore-ekonomike me te larte se te tjerat. Keto vellazeri mbizoteruan mbi te tjerat dhe ne nje varg rastesh i dhane emrin e tyre gjithe krahines ose perdoren emrin e saj, si p.sh., krahines se Kueit, te Hotit, te Piperit, te Nikajt, te Mirdites etj. Ne raste te tjera krahinat moren emrat e fshatrave ku u vendosen se pari vellazerite mbizoteruese, si: Shala, Shoshi, Merturi etj. Edhe fshatrat e reja, qe u krijuan nderkohe prej vellazerive te shkeputura nga fshatrat me te vjetra, moren zakonisht emrat e krereve te vellezerve themelues, si: fshatrat Lekbibaj, Gjonpepaj, Lekaj etj., ne krahinen e Shale-Shoshit.
Bashkimet krahinore vetvetiu perftuan nevojen e krijimit te Kuvendit Krahinor te perbere, me sa duket, prej krereve te vellazerive dhe te udhehequr prej kreut te vellazerise mbisunduese. Ky organ tashme ishte ne gjendje te ngrinte me kembe, ne rast mbrojtjeje ose dhe sulmi, nje force luftarake mjaft te rendesishme te perbere nga burrat qe dergonin fshatrat sipas parimit burre per shtepi. Luftetaret e nje efisie i udhehiqte djali pas kreut te efisite, qe rridhte nga djali i dyte i themeluesit te efisite. Ne raste te jashtezakonshme, te qendreses kunder ekspeditave ushtarake osmane, kuvendi krahinor leshonte kushtrimin per mobilizimin e gjithe burrave te krahines te afte per lufte. Me nje bashkim te tille krahinat e veteqeverisura u paraqiten si forma organizimi shoqeror shume te pershtatshme per nevojat e luftes per ruajtjen e veteqeverisjes dhe per elirim.
Pa toke te mjaftueshme e prodhuese dhe me nje organizim patriarkal qe i bente ato forca shume te qendrueshme ndaj sundimit osman, malesite e veteqeverisura shqiptare nuk permbushnin kushtet e pershtatshme ekonomike e shoqerore per te zbatuar sistemin e plote te timarit. Per kete arsye, dhe veeanerisht per te mos acaruar me tej konfliktin politik derisa te konsolidonin dora-dores sundimin e tyre, autoritetet osmane e lane gjendjen e malesive gjate dy dhjetevjeeareve te fundit te shek. XV pothuajse ashtu sikurse ishin para pushtimit. Duke u perfshire ne haset e sulltanit ose te sanxhakbejlereve dhe duke u ngarkuar me detyrimet e meparshme, krahinat e veteqeverisura nuk nderruan veese kryezotin e dikurshem me nje kryezot te ri. Gjendja e tyre ishte pothuajse e njejte me ate te tokave te quajtura haraxhije, te cilat paguanin nje detyrim global.
Me regjistrimin e vitit 1485, kur pjesa me e madhe e Malesise se Madhe dhe e Dukagjinit, si dhe disa fshatra te Tejbunes, u perfshine ne haset e sulltanit dhe te sanxhakbejlereve te Shkodres e te Dukagjinit; ato u ngarkuan te paguanin ne forme globale aq sa u paten paguar kryezoterve shqiptare, d.m.th., nje flori osman ose nje dukat venedikas (baraz me 50 akee) per shtepi. Per kete arsye keta fshatare e malesore u quajten florixhinj. Ky detyrim global duhej paguar nga secila krahine me vete.
Nga viti 1485 e deri me 1497, pasi e shtrine sundimin e tyre ne malesite e Veriut, te Verilindjes e te Jugut dhe e perforcuan poziten ne viset fushore e ne qytetet, sundimtaret osmane u perpoqen te zbatonin kudo sistemin e timarit me te gjitha karakteristikat e tij. Florixhinjte malesore i shnderruan ne derbendxhinj, ne roje e mirembajtes te rrugeve qe kalonin neper malesite. Keshtu banoret e gjithe krahinave malore te sanxhakut te Shkodres nga Hoti e Kelmendi, ne perendim, deri ne Tropoje e Peje, ne lindje, duhet te siguronin qarkullimin e lire ne rruget qe lidhnin Shkodren me Podgoricen, me Pejen e me gjithe Kosoven, kurse ata te krahines se Kurveleshit ne sanxhakun e Delvines, rrugen qe lidhte Vloren me Gjirokastren. Njekohesisht ata duhet te hapnin rruget nga debora dhe te ndertonin e te mirembanin urat. Perkundrejt ketyre sherbimeve atyre u falej detyrimi per te paguar taksat e jashtezakonshme, por nuk u faleshin detyrimet e se dhjetes, ispenxhes, xhizjes dhe takses se dhenve qe duhej tei paguanin ne forme globale. U perjashtua nga kjo mase krahina e Kelmendit, e cila u ngarkua te paguante vetem 1 000 akee xhizje dhe 1 000 akee ispenxhe, per arsye te varferise ekonomike.
Duke e shnderruar florixhiun ne derbendxhi, nga njera ane, shteti osman e rendoi shfrytezimin por, nga ana tjeter, ai i la krahinat malore nen kontrollin e malesoreve dhe ligjeroi keshtu te drejten e tyre te veteqeverisjes.
Ne malesite e Veriut dhe te Verilindjes nuk u krye regjistrimi i detyrimeve sipas sistemit te timarit. Por edhe ne ato te Himares e te Sulit, kur u krye nje regjistrim i tille, pronesia shteterore mbi token nuk u vendos dhe nuk u zbatua sistemi i leshimit te tapise. Prona e perbashket e bashkesive fshatare dhe e vellazerive malesore mbi kullotat si dhe prona private mbi tokat e punueshme mbeten te lira dhe te pacenuara. Rrjedhimisht, detyrimet mbeten te ngulitura dhe menyra e pagimit te tyre ruajti formen globale per secilen krahine me vete. Ne malesite e Kurveleshit sundimtaret osmane bene nje hap me perpara drejt vendosjes se plote te sistemit te timarit. Mbas ekspedites ndeshkimore te sulltan Bajazitit II e gjer me 1506, spahinjte munden te depertonin ne fshatrat derbendxhinj. Ky hap beri qe, ndryshe nga derbendxhinjte e veriut, ata te Kurveleshit u detyruan teu jepnin spahinjve dhe nga nje kille (20 oke ose 25,6 kg) per te dhjeten e badihavate dhe nga 10 akee per koke si ispenxhe.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:15 pm

Derbendxhinjte shqiptare nuk i paguanin rregullisht detyrimet, prandaj keto, ne me te shumten e rasteve, mbeteshin vetem ne leter. Per rrjedhim, autoritetet pushtuese organizonin here pas here ekspedita ushtarake kunder tyre. Por qendresa e fshataresise se lire malore te veriut e te verilindjes me organizimin e vet shoqeror e ushtarak ishte e fuqishme. Malesoret, te lidhur me njeri-tjetrin dhe pa ndonje faktor pereares me rendesi, perbenin nje force mjaft kompakte qe i jepte qendrueshmeri e gjalleri luftes se tyre kunder ekspeditave te qeveritareve osmane per tei nenshtruar e per tei shfrytezuar.
Edhe pse kishin perballe nje force te tille si dhe kushte ekonomike e shoqerore te papershtatshme per sistemin e timareve, osmanet nuk i reshten perpjekjet e tyre per tei futur nen shfrytezimin e vet dhe per tei dhene fund veteqeverisjes se malesive. Keto perpjekje e acaruan dhe e mbajten hapur konfliktin politik dhe ekonomik me fshataresine malore, trevat e se ciles u bene vatra te patunduara te qendreses se gjate e te ashper, si dhe nje mbeshtetje e rendesishme e qendreses se pergjithshme te popullit shqiptar kunder pushtimit osman.

Depertimi i spahinjve ne krahinat autonome
Ne vitet 70 te shek. XVI u rriten me shume perpjekjet e pushtetit osman per te vene malesite e veteqeverisura nen administrimin e saj te drejtperdrejte. Duke perdorur forcen e madhe ushtarake, ai mundi te fuste spahinjte dhe te rriste numrin e timareve ne malesite, duke copezuar haset e dikurshme te sanxhakbejlereve. Kjo u shpreh qarte ne te dy regjistrimet e tokave qe u kryen ne vitin 1571 dhe 1590.
Hasi i madh i sanxhakbeut te Shkodres, qe ishte krijuar me 1485, u zvogelua shume dhe pjesa me e madhe e tij u nda ne timare me te vogla. Krahina e Hotit u perfshi ne ziametin e dy spahinjve: ajo e Piperit u kthye ne dy timare e ne nje ziamet, krahina e Kelmendit iu dha ne zoterim dy spahinjve, krahina e Kueit u be timar i garnizonit te keshtjelles se Medunit, Palabardhi u copetua ne pese timare, kurse tokat e Pultit te sotem, te Shales e te Shoshit u perfshine ne trembedhjete timare, ne dy zeamete dhe ne hasin e sanxhakbeut. Edhe krahina fushore e Tejbunes, qe gezonte dikur statusin e florixhinjve, ne ate kohe u copetua ne 25 timare e ne nje ziamet.
Me 1582 ne sanxhakun e Shkodres numri i timareve u rrit ne 298, kurse ai i ziameteve ne 22. Me fjale te tjera, numri i timareve u rrit 70 per qind me shume se gjysmeshekulli me pare.
Si rrjedhim i ketyre ndryshimeve, ne gjysmen e dyte te shek. XVI statusi i florixhinjve mori fund, kurse ai i derbendxhinjve u kufizua se tepermi. Sipas kanunamese se Shkodres te vitit 1570, secili prej ish-florixhinjve duhej te paguante tani te dhjeten, sipas pjellorise se tokes. Normat e zakonshme te timarit u vendosen mbi nje pjese te rendesishme te malesoreve dhe e keqesuan se tepermi gjendjen ekonomike te tyre. Ne kushtet e varferise se tokave dhe te veshtiresive shume te medha per shtimin e siperfaqeve te mbjella, apo te numrit te bagetive, pesha e detyrimeve ishte per ta me e rende sesa per rajate e fushes. Me te rende e beri ate edhe ngritja e taksave qe u krye ne gjysmen e dyte te shek. XVI. P.sh., kelmendasit detyroheshin te paguanin dyfishin e shumave qe u ishin caktuar me 1497. Edhe kueasit, megjithese kishin nje pakesim ne numrin e shtepive, pesuan te njejtin fat, kurse banoreve te Pultit te sotem, te Shales dhe te Shoshit iu trefishuan detyrimet ne krahasim me ate periudhe.
Ne vitin 1570 kushte me te renda u vendosen edhe mbi kater malesite e sanxhakut te Dukagjinit: te Dibres, te Spasit, te Pukes dhe te Iballes. Ndryshe nga krahinat e tjera te ketij sanxhaku, duke bere pjese ne hasin e sanxhakbeut, keto kate

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:16 pm

K R E U III

NDRYSHIMET NE STRUKTUREN FETARE TE POPULLIT SHQIPTAR. PERHAPJA E FESE ISLAME
(SHEK. XV - XIX)

Depertimi i islamit ne tokat shqiptare
Vendosja e sundimit osman ne tokat shqiptare u shoqerua me ndryshime te thella jo vetem ne fushat politike, shoqerore dhe ekonomike, por edhe ne strukturen fetare te popullsise. Perkatesia e krishtere e shqiptareve (pjeserisht ne ritin ortodoks dhe pjeserisht ne ate katolik) filloi te cenohej ne dobi te perhapjes se islamit, fe zyrtare e shtetit osman. Kontaktet e shqiptareve me fene islame jane me te hershme sesa pushtimi osman i tokave shqiptare, perderisa qe ne kohet paraosmane keto toka jane shkelur here pas here nga tregtare, forca ushtarake apo perfaqesues te tjere te botes orientale-islamike. Megjithate, fillimet e islamizimit te popullsise shqiptare ne trajten e nje procesi historik, kohesisht jane te lidhura me fillimet e vendosjes se sundimit osman ne Shqiperi.
Pjesa e siperme e piramides shoqerore, fisnikeria shqiptare, ishte e para qe provoi dukurine e kalimit ne islamizem. Qe nga gjysma e dyte e shek. XIV, kur inkursionet osmane drejt Ballkanit dhe Shqiperise sa vinin e dendesoheshin, princat shqiptare u shtrenguan, kush me heret e kush me vone, te pranonin suzerenitetin e sulltanit dhe, si vasale te tij, te dergonin djemte e vet si pengje prane oborrit osman. Ketu, pasi ktheheshin ne myslimane dhe merrnin edukaten perkatese, ata ngarkoheshin me sherbime te caktuara ushtarake e civile, duke arritur ne shume raste edhe ne funksione te larta, si sanxhakbejlere, subashe etj. Nder pinjollet e islamizuar te familjeve feudale shqiptare te derguar prane oborrit te sulltanit si ieoglane ishin edhe Gjergj Kastrioti (i islamizuar me emrin Skender), nje nga djemte e Gjon Kastriotit, Jakup Beu, i biri i Teodor Muzakes (ne fund te viteve 30 te shek. XV qeveritar i Sanxhakut Shqiptar), i vellai, Kasem Pasha, nje nga komandantet me te shquar te Muratit II dhe te Mehmetit II; dy djemte e Gjin Zenebishit (njeri prej tyre, i quajtur Hasan Beu, ne vitin 1455 mbante funksionin e subashit te Tetoves) etj. Islamizimi i nje pjese te elites feudale shqiptare qe ne dhjetevjeearet e pare te sundimit osman formoi keshtu kontingjentin fillestar te popullsise se islamizuar shqiptare.
Dinamika e procesit te islamizimit ne hapesiren shqiptare u pershpejtua me vendosjen pas vitit 1402 te nje detyrimi te veeante te quajtur devshirme. Sipas ketij detyrimi, familjet e krishtera te vendeve nen sundimin osman, periodikisht duhet te jepnin djem (devshire) per te mbushur repartet e jenieereve (axhemiogllane) ose per nevoja te tjera te pallatit sulltanor (ieogllane).
Shqiperia ishte nje nder vendet e pushtuara, ku detyrimi i devshirmese u zbatua me rigorozitetin me te madh. Detyra e mbledhjes se djemve te krishtere dhe e dergimit te tyre ne Stamboll i ngarkohej njerit prej funksionareve te korpusit te jenieereve, i cili, i pajisur me ferman te sulltanit dhe i shoqeruar edhe nga nje sekretar, shkonte ne te gjitha krahinat, te cilat fermani ne fjale i ngarkonte me detyrimin e devshirmese. Ne bashkepunim me kryepleqte (koxhabashet) i derguari i Stambollit mblidhte kryefamiljaret e edo fshati dhe u kerkonte te sillnin prane tij te gjithe djemte e moshes 12-15 vjee. Mes ketyre djemve zgjidheshin me te miret persa i perket paraqitjes fizike dhe aftesise per te perballuar sakrificat. Zakonisht merrej nje djale per edo familje te krishtere, qofte kur familjet kishin disa, qofte kur kishin edhe nje djale te vetem. Djemte e perzgjedhur, pasi visheshin me nje livre cohe te gjate deri ne toke dhe u vendosej nje kesule me pupel ne koke, dergoheshin ne kryeqytetin e perandorise. Diten qe arrinin ketu, shperndaheshin dy nga dy neper familjet e atjeshme dhe pastaj, te prire prej agait (komandantit) te jenieereve, kalonin per shikim perpara sulltanit, i cili me te pershtatshmit i mbante ne sarajet e veta, ndersa nje pjese tjeter ua kalonte per stervitje instruktoreve te posaeem. Teprica u jepej familjeve osmane ne Rumeli dhe Anadoll, ku mesonin turqishten, kryenin pune te ndryshme bujqesore etj. Edhe keta te fundit, sipas nevojave te pallatit te sulltanit dhe te korpusit te jenieereve, nese kishin mesuar mire gjuhen, brenda 2-3 vjetesh mund te merreshin nga familjet per teu perfshire me sherbim prane institucioneve te mesiperme.
Nje sasi jo e vogel djemsh nga familjet e krishtera, pasi ktheheshin ne myslimane, dergoheshin me sherbim edhe prane pallateve te sanxhakbejlereve ose bejlerbejlereve. Keta te fundit quheshin gulame dhe shfaqen dendur ne defteret osmane te shek. XV si zoterues timaresh.
Praktika e devshirmese, e cila vijoi deri nga fundi i shek. XVII, luajti rolin kryesor ne krijimin e shtreses ushtarake shqiptare si pjese perberese e klases ushtarake osmane. Elementet e islamizuar nga trevat shqiptare, te cilet u edukuan prane pallatit sulltanor ose prane sarajeve te qeveritareve osmane te provincave, pergjithesisht, ose mbushen korpusin e jenieereve (ushtrise osmane), ose formuan aparatin qeverises te shtetit osman ne Shqiperi. Duke qene e inkuadruar ne hierarkine osmane, kjo pjese e popullsise shqiptare u be zoteruese e timareve, zeameteve dhe haseve, dhe luajti keshtu nje rol te madh per shtrirjen e islamizmit edhe ne pjesen tjeter te popullsise.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:17 pm

Nje pjese e fisnikerise shqiptare deri ne fillimet e shek. XVI mundi ta ruante identitetin e vet fetar te krishtere, edhe pse ishte zoteruese e timareve. Zoteruesit e krishtere te timareve te quajtur ndryshe etimariote te krishteree ekzistuan vetem perkohesisht si kategori shoqerore. Lejimi i ekzistences se perkohshme te timarioteve te krishtere nga ana e shtetit osman ishte jo vetem shenje e demonstrimit te nje fare tolerance fetare, por edhe nje rruge per integrimin gradual ne sistemin e timarit te kesaj kategorie shoqerore, me qellim islamizimin dhe osmanizimin e ardhshem te saj. Burimet dokumentare te shek. XV shenojne mjaft raste te kalimit te timareve nga duart e timarioteve te krishtere ne zoterim te pasardhesve te tyre te islamizuar.
Timarioret e krishtere formonin nje pakice ne krahasim me timariotet shqiptare te islamizuar. Kjo duket qarte jo vetem ne sasine e timareve qe zoteronin, por edhe ne sasine e taksave qe ata merrnin nga keto timare. Keshtu, p.sh., ne Sanxhakun Shqiptar, ne vitet 1431-1432, nga 335 timare qe numeroheshin gjithsej, vetem 56 syresh u perkisnin zoteruesve te krishtere, ndersa nga 107 zoterues timaresh te regjistruar me 1485 ne sanxhakun e Shkodres, vetem 16 syresh ishin te krishtere. Megjithate, kishte krahina ku gjate shek. XV numri i timarioteve te krishtere ishte relativisht i madh. Ne viset e Krujes dhe te Dibres ne vitin 1467, nga 40 zoterues timaresh gjithsej, vetem 16 syresh ishin myslimane, ndersa pjesa tjeter ishin timariote te krishtere. Pergjithesisht procesi i kalimit ne islamizem te timarioteve te krishtere nuk zgjati me shume se dy breza qe prej momentit te perfshirjes se tyre ne sistemin e timarit, gje qe flet per ate se fisnikeria shqiptare u islamizua relativisht shpejt. Me shuarjen e kategorise se timarioteve te krishtere ne fillimet e shek. XVI ishte arritur islamizimi teresor i klases feudale shqiptare. Edhe perfaqesuesit me te shquar te familjeve feudale shqiptare te Arianiteve, Dukagjineve, Muzakajve etj., pas shtypjes se qendreses antiosmane te shek. XV ose u larguan nga Shqiperia, ose u bene pjese e popullsise se islamizuar, duke krijuar keshtu bazen e nevojshme per fillimin e depertimit masiv te islamit ne shtresat e tjera te popullsise shqiptare. Kjo lidhej jo me peshen numerike qe feudalet zinin ne teresine e shoqerise shqiptare te kohes, por me ndikimin e fuqishem shoqeror dhe politik qe ata kishin ne mesin e popullsise.
Depertimi ne shkalle te gjere i fese islame ne radhet e popullit shqiptar gjeti shprehje pikesepari ne qytete. Me vendosjen e sundimit osman, qytetet shqiptare filluan te funksionojne si qendra administrative, ekonomike dhe kulturore te sistemit te ri politik. Ne pershtatje me rolin e tyre ekonomik e shoqeror, ne qytete u perqendrua jo vetem shumica e personelit administrativ e ushtarak osman, por edhe kleri islamik bashke me institucionet e kultit qe u shumuan me shpejtesi.
Qytetet kryesore shqiptare, si Elbasani, Berati, Prizreni, Shkodra, Vueiterna (sot: Vushtria) etj., u bene seli e dinjitareve kryesore te pushtetit provincial osman, si e sanxhakbejlereve, allajbejlereve, kadilereve etj. Qytete te tjera me te vogla u shnderruan ne qendra te kazave apo te nahijeve. Nga ana tjeter, deget kryesore te veprimtarise ekonomike ne qytete, zejtaria dhe tregtia, filluan te modelohen ne perputhje me kerkesat e ushtrise dhe te funksionareve te pushtetit osman ne provinca dhe ne qender. Ne keto rrethana, fillimi i rimekembjes ekonomike dhe shoqerore te qyteteve shqiptare ne fund te shek. XV dhe ne fillim te shek. XVI perkon ne kohe edhe me fillimet e depertimit te islamit ne masen e gjere te popullsise qytetare. Ndersa per mjaft qendra qytetare fillimet e ketij procesi verehen vetem ne vitet 20-30 te shek. XVI, per disa te tjera duket se feja e re ka nisur te ezbresee nga paresia e islamizuar ne masen e popullsise qytetare te krishtere, te pakten qe nga vitet 80 te shek. XV.
Keshtu, p.sh., qytetet e Vlores, Gjirokastres dhe Beratit ende ne fillim te shek. XVI nuk kishin te regjistruar asnje shtepi myslimane (ketu perjashtohet klasa ushtarako-administrative dhe kleriket myslimane, te cilet nuk regjistroheshin ne defteret osmane, sepse nuk benin pjese ne popullsine taksapaguese). Ndryshe nga qytetet e lartpermendura, qe ne vitin 1485 qyteti i Shkodres numeronte 26 shtepi myslimane, ndersa qyteti i Pejes 23 syresh. Per me tej, ne qytetin e Vueiternes me 1487 ekzistonte bashkesia e myslimaneve me 33 shtepi nga 107 shtepi qe kishte gjithsej qyteti; po kete vit, ne qytetin e Prishtines numeroheshin 51 shtepi te islamizuara nga 299 shtepi qe kishte gjithsej qyteti; ndersa qyteti i Tetoves qe me 1468, kishte te regjistruara 41 shtepi te kthyera ne islame nga 264 shtepi qe numeronte gjithsej ky qytet.
Islamizimi i popullsise se qyteteve shqiptare kryhej permes dy rrugeve: e para, nepermjet kalimit ne islam te vete popullsise banuese neper qytete dhe, e dyta, permes levizjes mekanike te popullsise fshatare drejt qyteteve. Veeanerisht per disa qytete rruga e dyte, d.m.th., ardhja ne qytet e elementeve te sapoislamizuar nga rrethinat fshatare, evidentohet qarte ne dokumentacionin historik te kohes. Gjallerimi i veprimtarise ekonomike ne qytete krijoi mundesi per ardhjen dhe punesimin ketu te zejtareve te specialiteteve te ndryshme nga fshatrat perreth. Mirepo per personat e ardhur nga fshati perqafimi paraprak i islamit donte te thoshte lehtesim i hyrjes se tyre ne qytet, pas se ciles ata fitonin edhe statusin e qytetarit (shehirliut).
Shembullin me te qarte te shtimit te popullsise qytetare me kontingjente njerezish te islamizuar me prejardhje nga fshati, rrjedhimisht te perparimit te procesit te islamizimit ne qytetet shqiptare, e japin qyteti i Beratit dhe ai i Elbasanit. Ne vitin 1583 ne te parin jane regjistruar 185 zejtare myslimane te ardhur nga fshatra te ndryshme, si Fratar, Gjerbes, Tozhar, Dobronik, Gjeqar etj., ndersa ne Elbasan jane regjistruar 39 zejtare te tille (hajmanagen).

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:17 pm

Edhe pse zhvendosja e mjaft elementeve zejtare nga rrethinat fshatare drejt qyteteve luajti rol jo te pakte ne formimin e popullsise myslimane te qyteteve, vendin kryesor ne kete proces e zinte islamizimi gradual i vete popullsise qytetare. Kete e tregon me se miri shtesa natyrore e popullsise se krishtere, e cila sa vinte e pakesohej, pasi nje pjese e rendesishme e kesaj popullsie del te jete kthyer ne besimin islam. Nje karakteristike e dukshme e pamjes fetare te popullsise qytetare gjate shek. XVI-XVII ishte edhe fakti se zejtaret formonin perqindjen kryesore te popullsise se islamizuar, gje qe flet per rolin e rendesishem te zejtarise ne jeten ekonomike te qyteteve shqiptare pas vendosjes se sundimit osman. Kjo pjese e popullsise dallohet qarte ne regjistrimet osmane, sepse pas ose perpara emrave te banoreve myslimane te regjistruar, shenohen emrat e zejeve perkatese.
Pavaresisht nga dallimet qe vihen re ne intensitetin e islamizimit te popullsise se qyteteve shqiptare, diagrama e ketij procesi gjate shek. XVI ishte ne ngjitje te panderprere. Ne dhjetevjeearet e fundit te ketij shekulli nje pjese e rendesishme e kesaj popullsie kishte kaluar ne islamizem. Feja e re kishte shenuar sukses te madh ne qytete te tilla te rendesishme, si Shkodra (ne kete kohe ishte islamizuar 100%), Peja (90%), Vueiterna (80%), Elbasani (79%), Tetova (71%), Kereova (65,5%), Kruja (63%), Berati dhe Prishtina (me nga 60%), Prizreni (55,9%), Dibra (51%), Tepelena (50%), Permeti (41%), Novoberda (37%), Struga (24%), Vlora (23%), Korea dhe Trepea (me nga 21%), Janieva (14%), Delvina (4%) etj.
Nga shqyrtimi i ritmeve te procesit te islamizimit te popullsise qytetare gjate shek. XV-XVI, del se dinamika e ketij procesi paraqitej veeanerisht e shpejte ne qytetet e Kosoves. Nje gje e tille shpjegohet, midis te tjerash, me rrethanat politike te veeanta qe ekzistonin ne Kosove ne momentet e vendosjes se sundimit osman. Popullsia shqiptare e Kosoves ndodhej kesaj kohe nen sundimin politik te shtetit serb, ndersa pushtetin fetar ketu e ushtronte kryesisht Patrikana Serbe e Pejes. Per rrjedhoje, likuidimi i sundimit serb dhe dobesimi i pozitave te kishes serbe me vendosjen e sundimit osman, u dha rast banoreve te krahines qe tei shpetonin ndikimit te kishes se lartpermendur, duke perqafuar fene islame si nje nga mjetet e shprehjes se dallimit te tyre etnik nga serbet. Nga ana tjeter, shkalla e larte e islamizimit te hershem (shek. XV-XVI) te qyteteve shqiptare ne Kosove dhe ne Maqedoni (per kete te fundit mund te permenden Tetova dhe Kereova) eshte fakt mjaft domethenes per te treguar pavertetesine e tezes se historiografise serbe dhe joserbe, sipas se ciles rajoni i Kosoves dhe ai i Maqedonise Perendimore u jane nenshtruar ndryshimeve etnofetare ne dobi te eshqiptarizimite dhe eislamizimite, si pasoje e eshpernguljevee te popullsise sllave (desllavizimit) pas ngjarjeve te fundit te shek. XVII dhe dyndjes drejt ketyre rajoneve te popullsise shqiptare te malesive veriore e lindore.
Ndersa ne pjesen qytetare te popullsise shqiptare feja islame u perhap me ritme relativisht te shpejta, veeanerisht gjate gjysmes se dyte te shek. XVI, dukuria e apostazise (leshimit te fese) ende kesaj kohe nuk ishte karakteristike per popullsine fshatare. Dallimet e medha midis popullsise qytetare dhe asaj fshatare persa i perket shkalles se islamizimit, duken ne faktin se ne fundin e shek. XVI perqindja e islamizimit te se pares kapte shifren 49% ne nje kohe qe e dyta ishte islamizuar vetem ne rreth 17% te saj. Megjithate, kalimi teresisht ne islam i parise shqiptare, konsolidimi i pozitave te fese islame ne qytete nepermjet depertimit masiv te saj ne radhet e popullsise qytetare, ishin premisa te fuqishme per shpejtimin e ritmeve te islamizimit edhe ne pjesen fshatare te popullsise.
eshte per kete arsye qe, duke filluar nga shek. XVII, burimet historike flasin per braktisje masive te fese se krishtere dhe perqafimit te islamit edhe nga popullsia fshatare. Gjate kesaj kohe fshatra te tera kaluan ne fene islame. Ne mjaft fshatra te tjera verehet renie e dukshme ne numrin e shtepive te krishtera nga njera ane, dhe shtim i shtepive myslimane, nga ana tjeter. Keshtu, p.sh., ne vilajetin e Prishtines numri i shtepive te krishtera ne vitin 1688 ishte pakesuar 49% ne krahasim me numrin e shtepive te regjistruara ne vitet 1551-1555, ndersa ne vilajetin e Novoberdes kjo shifer shkonte deri ne 73%. Vetem brenda viteve 1620-1624 ne 200 fshatra te rrethit te Prizrenit ishin islamizuar 3 000 banore.
Ne vitin 1624 ne tere dioqezen katolike te Tivarit nuk numeroheshin me shume se 2 000 banore te besimit katolik, nderkohe qe ne qytetin me te njejtin emer, kishte mbetur vetem nje kishe e ritit te lartpermendur, e cila mundi te sherbente si e tille deri ne fund te shek. XVII. Feja islame kishte bere per vete me shume besimtare meshkuj sesa femra. Aty nga mesi i shek.XVII ky tipar i procesit te islamizimit dukej mjaft qarte, po te mbahet parasysh se shumicen e bashkesise se krishtere shqiptare ne kete kohe e formonin femrat, ngaqe popullsia mashkullore kishte perqafuar me masivisht fene e re. Sipas nje relacioni te kreut te Arkipeshkvise se Tivarit V. Zmajevie, perpiluar me 1703, procesi i islamizimit ne dioqezat e perfshira brenda juridiksionit te Arkipeshkvise se lartpermendur (Shkodra, Pulti, Zadrima, Lezha dhe Durresi) kishte arritur ne kuota te konsiderueshme. Keshtu ne 109 fshatra te dioqezes se Shkodres mesatarisht ishte islamizuar 51% e popullsise, ne 52 fshatra te Zadrimes (Sapes) 20%, ne 69 fshatra te Lezhes 11%, ndersa ne 114 fshatra te Durresit 49%. Ne vitet 20 te shek. XVIII, ne nahijet dhe ne kazate e Shqiperise se Mesme popullsia, pothuajse teresisht, kishte perqafuar besimin islam. Gjate shek. XVIII edhe popullsia e krahinave te Shqiperise Jugore u fut ne rrugen e islamizimit masiv. Ne vitet 1735-1740 pjesa derrmuese e banoreve te Vlores, Beratit dhe te krahinave perreth leshoi fene ortodokse dhe kaloi ne fene islame.
Vrojtimi i dinamikes se procesit te islamizimit tregon se rreth mesit te shek. XVIII struktura e re fetare e popullit shqiptar, d.m.th. perpjesetimet sasiore midis popullsise se krishtere dhe asaj te islamizuar, kishin arritur pak a shume ne nivele te qendrueshme, te cilat, me ndryshime te pakta, do te ruhen deri ne ditet tona. Kalimet e mevonshme ne islam, nga ana numerike nuk ishin te asaj shkalle sa te kishin ndikime te ndjeshme ne strukturen konfesionale te popullit shqiptar.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:18 pm

Pranimi i islamit nga nje pjese e konsiderueshme e popullsise se krishtere shqiptare ishte nje proces qe nuk u zhvillua gjithnje e gjithkund pa reagime. Nje nga format e qendreses ndaj depertimit te fese se re ishte krishterimi i fshehte (kriptokristianizmi). Krishterimi i fshehte perfaqesonte nje gjendje kalimtare dybesimi, permes se ciles individe te krishtere e pranonin islamin vetem formalisht, me qellim qe te shmangnin pagesen e takses se xhizjes (haraeit) dhe te gezonin barazine me popullsine myslimane ne jeten shoqerore. Ndersa ne publik keta individe paraqiteshin si myslimane qe mbanin emra te sferes islamike, shkonin ne xhami etj., ne familje, fshehtas, ata ushtronin ritin e krishtere.
Ne shume raste, nga nje familje e pranonte fene islame vetem kryetari i saj, perfaqesues i familjes ne marredheniet me pushtetin osman, ndersa pjesetaret e tjere te familjes mbeteshin te krishtere. Ne kete menyre, ne disa krahina popullsia e te cilave ne dukje ishte islamizuar, ne te vertete per nje fare kohe vijoi te ruhej fshehtas feja e krishtere.
Krishterimi i fshehte ishte nje dukuri e pranishme si ne mesin e popullsise katolike, ashtu edhe te asaj ortodokse. Veeanerisht gjate shek. XVI-XVIII gjendja e krishterimit te fshehte iu imponua popullsise katolike shqiptare. Duke bashkepunuar me ngushte me fuqite katolike te Perendimit per teu eliruar nga sundimi osman, sidomos me rastin e lufterave veneto-austro-osmane te vitit 1683-1690 etj., mjaft individe te besimit katolik, per tei shpetuar ndeshkimit te pushtetit osman pas mbarimit te lufterave ne fjale, pranonin publikisht fene islame duke ruajtur fshehtas besimin e krishtere.
Numri i katolikeve te fshehte (laramaneve) u shtua sidomos pas luftes midis Austrise dhe Perandorise Osmane te viteve 1737-1739. Pas terheqjes se forcave austriake drejt veriut, kryengritesit shqiptare te udhehequr nga arkipeshkvi Mihal Suma mbeten te vetmuar perballe ndeshkimit te pushtetit osman. Per teu shpetuar masave ndeshkuese te autoriteteve osmane, nje pjese e banoreve katolike te Shqiperise Veriore pranoi formalisht fene islame, duke praktikuar fshehurazi besimin e krishtere.
Ekzistenca e dukurise se krishterimit te fshehte ne radhet e popullsise katolike here pas here shkaktonte debate dhe peshtjellim ne mesin e klerit katolik kur ishte fjala per administrimin e sherbesave fetare per individet qe ndiqnin fshehurazi ritin katolik. Vemendje te veeante kesaj eeshtjeje i kushtoi edhe Koncili i Arbenit (Kuvendi Kishtar Shqiptar), i mbledhur ne afersi te Lezhes me 1703, me nxitjen e drejtperdrejte te papa Klementit XI. Ky forum, qe u kryesua nga arkipeshkvi i Tivarit V. Zmajevie, vendosi qe teu jepej fund dilemave per kete eeshtje, duke urdheruar qe ne te ardhmen individet, te cilet publikisht silleshin si myslimane dhe privatisht i permbaheshin fese se te pareve te vet, te braktisnin islamin dhe publikisht te ushtronin krishterimin, ne menyre qe keshtu ata te gezonin te drejten e sherbesave te shenjta (sakramenteve). Per te krishteret katolike, qe kishin leshuar besimin dhe kishin perqafuar islamin ne momente te veeanta deshperimi, u vendos qe sherbesat e shenjta teu jepeshin vetem pasi ata te deklaroheshin hapur si perpara kishes, ashtu dhe autoriteteve osmane per kthimin ne besimin e meparshem. Klerikeve katolike u ndalohej qe te kryenin sherbesat per grate katolike te martuara me burra te islamizuar, si dhe per grate, burrat e te cilave ishin islamizuar pas marteses. Megjithate, ne praktike kryerja e sherbesave te shenjta edhe per keto kategori personash ne pergjithesi vijoi te zbatohej deri ne vitin 1744, kur per kete qellim doli nje dekret i veeante papal. Dekreti ne fjale lejonte vetem pagezimet e femijeve te kriptokristianeve ne momentet kur keta te fundit ishin duke vdekur.
Qendrimi i Kishes Ortodokse ndaj kriptokristianeve ishte me i bute sesa ai i Kishes Katolike. Gjate procesit te islamizimit ne rrjedhen e shekujve edhe ne mesin e popullsise ortodokse shqiptare kishte me shumice individe te islamizuar, te cilet fshehurazi ndiqnin ritin e krishtere. Mirepo keta individe nuk u privuan nga sherbesat kishtare te klerit ortodoks.
Krishterimi i fshehte perfaqesonte nje situate kalimtare ne jeten e nje pjese te popullsise se islamizuar shqiptare, situate e cila pas nje kohe merrte fund me triumfin e besimit islam ose te atij te krishtere. Ne pergjithesi kjo kategori njerezish mbeti ne besimin islam, por pati raste kur ajo iu rikthye krejtesisht krishterimit. Keshtu ndodhi, p.sh., me popullsine e krahines se Shpatit ne sanxhakun e Elbasanit. Banoret e kesaj krahine edhe pse fshehurazi mbanin emra te sferes se krishtere dhe vijonin te ndiqnin ritin ortodoks, ne publik paraqiteshin me emra myslimane dhe si te tille njiheshin edhe nga autoritetet osmane. Keshtu ne dokumentet osmane te viteve 20 te shek. XVIII popullsia e krahines se Shpatit pergjithesisht eshte regjistruar si popullsi e islamizuar. Vetem ne vitin 1832, kur qeveria osmane i thirri nen arme duke i konsideruar shtetas myslimane, shpataraket e deklaruan veten publikisht te krishtere, duke marre persiper te gjitha detyrimet qe rridhnin nga nje status i tille.

Sektet islamike ne Shqiperi. Bektashizmi
Islami u perhap ne tokat shqiptare jo vetem ne variantin e vet kryesor, sunit, por edhe ne formen e sekteve (tarikateve) te ndryshme, sie ishin bektashizmi, halvetizmi, rufaizmi etj. Deshmi te pranise se ketyre sekteve mistike ne territorin shqiptar jane teqete e ndertuara ne nje numer vendbanimesh. Midis sekteve islamike ne fjale, bektashizmi fitoi nje popullaritet dhe shtrirje te konsiderueshme ne viset shqiptare.
Bektashinjte u shfaqen se pari ne formen e nje urdhri dervishesh ne pjesen aziatike te Perandorise Osmane (Anadoll). Themelues dhe mbrojtes i ketij urdhri mistik ishte Haxhi Bektashi, i lindur ne Iran me 1249 dhe i vendosur ne Turqi me 1284. Rol te veeante ne ngjizjen e ideve te Haxhi Bektashit paten kontaktet e tij me besimet aziatike te budizmit dhe te hinduizmit gjate udhetimeve qe ai kreu ne Indi, Tibet e ne Kine. Themeluesit e bektashizmit qe ne fillim dolen kunder rreptesise doktrinare dhe dogmatizmit, duke shpallur dashurine per te gjithe, vellazerine dhe bashkimin. Ndryshe nga tradita islamike, bektashinjte e zhvilluan letersine e vet fetare kryesisht ne gjuhen osmane dhe jo arabisht dhe persisht.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:18 pm

Nje nga misionaret kryesore te Haxhi Bektashit, i cili u be i famshem per predikimin e urdhrit bektashian ne hapesirat ballkanike, ka qene Sari Sallteku, per te cilin qarkullojne mjaft tregime dhe legjenda. Sari Sallteku, i cili u shnderrua ne nje nga personalitetet me te shquara te bektashizmit, ne fillim te shek. XIV u dergua nga Haxhi Bektashi ne Ballkan e ne Shqiperi dhe i maskuar me veladonin e nje murgu te krishtere, me durim e maturi te veeante, punoi per te mbjelle faren e besimit bektashian. Shkupi, Ohri, Kruja dhe Janina ishin disa nga qytetet kryesore, ku ndaloi Sari Sallteku per te permbushur misionin e lartpermendur. Shenjtori bektashian ndihmohej ne punen e vet nga nje numer dervishesh, te cilet i perhapnin parimet bektashiane duke u paraqitur publikisht ne emer te profetit Jezu Krisht dhe jo te Haxhi Bektashit. Madje Sari Sallteku dhe bashkepunetoret e vet themeluan ne Korfuz edhe nje einstitut ortodokse, i cili ne te vertete u perdor per te perhapur ne popull idete e lirise, dashurise dhe te disiplines bektashiane.
Qe prej kohes se themelimit sekti (tarikati) bektashian erdhi duke u plotesuar nga pikepamja ideore dhe organizative, derisa ne fundin e shek. XV Balim Sulltani do tei jepte trajten perfundimtare ketij urdhri.
Bektashizmi qe ne fillimet e veta u paraqit si nje sekt islamik liberal, duke qene i afert ne shume aspekte edhe me krishterimin. Tri ishin elementet kryesore mbi te cilat mbeshtetej besimi bektashian: e verteta (hakikati), dituria (marifeti) dhe ligji (sheriati). Keta tre elemente konsiderohen si shtylla te ketij besimi dhe si parimet udheheqese te veprimtarise se njeriut. Ne kete menyre porositej qe ndjekesit e ketij urdhri te ishin te drejte dhe te sinqerte kudo dhe kurdo, te luftonin per te qene sa me te ditur dhe te zbatonin ligjet e vendit ku jetonin.
Ndryshe nga besimtaret sunite, bektashinjte nuk e kishin te ndaluar perdorimin e pijeve alkoolike dhe nuk e pranonin mbulesen e fytyres se grave kur dilnin ne publik. Bektashizmi respektonte ekzistencen dhe zhvillimin e lire te kombeve dhe te besimeve te ndryshme fetare. Parajsa (xheneti) dhe ferri (xhehenemi) per bektashinjte seishin gje tjeter veese prehja e shpirtit kur njeriu ben mire dhe vuajtja e tij kur njeriu ben keq ne jete. Falja gjithashtu pakesohej nga pese here vetem ne dy here ne dite, ndersa agjerimi, nga nje muaj ne dhjete dite, duke nderprere vetem te piret e ujit.
Natyra liberale dhe eklektike e bektashizmit e beri kete sekt mjaft te pranueshem e terheqes per mjedisin ballkanik e veeanerisht per ate shqiptar, ku feja e krishtere bashkejetonte me elemente te fuqishem te trashegimise pagane te periudhes parakristiane. Ne kete menyre, perhapja e bektashizmit ne tokat shqiptare u be nje nga aspektet kryesore te procesit te islamizimit te popullsise, duke e shoqeruar kete proces qe nga fillimet e tij. Edhe pse, sie u theksua me siper, tradita bektashiane duhet te kete qene e hershme ne Shqiperi (fundi i shek. XIV-fillimi i shek. XV), burimet historike te njohura deri me tani i regjistrojne gjurmet e saj qe nga gjysma e dyte e shek. XVII. Sipas te dhenave te perftuara nga udhepershkrimi i gjeografit osman Evlija eelebiu, ne disa qytete shqiptare te kesaj kohe ekzistonin vende te shenjta dervishesh, si teqe, tyrbe etj. Me terma me konkrete permendet teqeja e Haxhi Bektash Veliut ne Kanine te Vlores e ndertuar nga Sinan Pasha si veper bamiresie. Ne qytetin e Vlores gjithashtu ekzistonte nje teqe bektashiane me emrin e Baba Sulltanit (e njohur ndryshe me emrin Kuz Baba). Prania e bektashizmit deshmohet ne kete kohe edhe ne qytetin e Gjirokastres, kur thuhet se shumica e popullsise se ketij qyteti ulej dhe ngrihej duke thirrur per Aliun (eshte fjala per dhendrin e profetit Muhamed, imam Aliun, per te cilin bektashinjte kishin adhurim te veeante); festonin krahas dy Bajrameve si dite te shenjta, Shen Gjergjin, Nevruzin, Shen Mitrin, Sari Salltekun, dhe ne keto festa pinin vere te kuqe dhe raki. Edhe ne vendbanime te tjera shqiptare, si ne Pogradec, Mitrovice, Kaeanik etj., sipas burimit te mesiperm, ekzistonin teqe bektashiane, eka flet per shtrirjen relativisht te gjere te ketij sekti islamik deri ne vitet 60-70 te shek. XVII.
Nje nga qendrat e spikatura te bektashizmit shqiptar ishte bere qyteti i Krujes, ku disa deshmi interesante, sie jane guret e varreve me simbole bektashiane qe datojne perkatesisht ne vitet 1717 e 1728, flasin qarte per pranine e ketij urdhri ne qytet te pakten qe nga dhjetevjeearet e pare te shek. XVII. Lidhjet e ngushta te Krujes me bektashizmin duken qarte edhe ne faktin se, krahas disa teqeve e zavijeve (teqe te vogla) bektashiane, ne rrethinen e qytetit ka ekzistuar ne Kreshten e Malit edhe vendi i shenjte me emrin e Sari Salltekut, qender e njohur pelegrinazhi jo vetem per besimtaret e ketij sekti, por edhe per njerez te besimeve te tjera.
Ritmet e perhapjes se bektashizmit ne radhet e popullit shqiptar u shpejtuan gjate gjysmes se dyte te shek. XVIII dhe fillimeve te shek. XIX, kohe kur urdhri i mesiperm fitoi mbeshtetjen e Ali pashe Tepelenes, sundimtarit te Pashallekut te Janines. Duke qene kundershtar i pushtetit qendror osman, ne menyre te vetvetishme pashai tepelenas u afrua me korpusin e jenieereve, ne kete kohe opozitar i pushtetit sulltanor. Me kete shpjegohen prirjet e tij adhuruese ndaj sektit bektashian, i cili ishte fe sunduese ne radhet e jenieereve. Madje, thuhet se vete Ali Pasha perqafoi bektashizmin dhe beri emos per fuqizimin e ketij urdhri ne Shqiperi. Sundimtari i Janines u lidh ngushte edhe me nje nga misionaret e bektashizmit ne Shqiperi, Sheh Memiun (Sheh Mimi), veprimtaria e te cilit ishte veeanerisht e spikatur ne Kruje dhe ne rrethin e saj, ku u ndertua ne vitin 1802 edhe nje teqe me emrin e tij.
Kryeqendra e pashallekut, Janina, ishte kthyer ne vendqendrim per mjaft dervishe e misionare te ndryshem te urdhrit bektashian, te cilet vinin nga Stambolli apo qendra te tjera te Perandorise Osmane, te larguar prej andej per arsye te ndryshme. Brenda territorit te pashallekut dervishet bektashiane gjenin kushte te pershtatshme dhe trajtim te privilegjuar nga ana e Ali Pashes. Atyre u viheshin ne dispozicion shuma te hollash dhe ndertesa per banim, ndersa ne mjaft raste edhe prona te konsiderueshme. Keshtu, Sheh Bursaliu i ardhur nga Anadolli, shef i nje teqeje ne Preveze, gezonte nje benefic vjetor prej 20 000 frangash dhe nje shtepi te kushtueshme, kurse nje tjeter dervish me prejardhje nga Maroku, Seid Ahmet Efendiu (misionar diplomatik i Ali Pashes), u pajis me prona tokesore te konsiderueshme me te ardhura prej me se 20 000 frangash, duke u emeruar njekohesisht edhe si sheh i nje teqeje prane qytetit te Parges.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:19 pm

Nje tjeter dinjitar i urdhrit bektashian ne Pashallekun e Janines, Sheh Ahmeti nga Siria, shef i nje teqeje ne hyrje te qytetit te mesiperm, zoteronte gjithashtu siperfaqe te gjera tokesore me te ardhura te lakmueshme.
Pas likuidimit te korpusit te jenieereve nga sulltan Mahmuti II me 15 qershor 1826, ne Stamboll dhe ne qendra te tjera te Perandorise Osmane, shpertheu nje stuhi e forte dhune e represioni kunder urdhrit bektashian. Ne kryeqytetin e perandorise u shkaterruan mjaft teqe te ketij urdhri, u arrestuan, u burgosen, u ezekutuan ose u debuan baballare, dervishe, si dhe u konfiskuan libra te shumte. Mirepo nuk kaloi shume kohe dhe urdhri bektashian filloi ta rimarre veten me shpejtesi. Nga ana tjeter, furtuna kunderbektashiane e sulltan Mahmutit II ne viset shqiptare kaloi pa pasoja te renda, duke mos perjashtuar ketu ndonje ndikim negativ qe ushtroi ne kete drejtim rivaliteti midis Ali pashe Tepelenes si mbrojtes i bektashizmit dhe Bushatllinjve te Shkodres si mbrojtes te islamit sunit dhe kundershtare te bektashizmit.
Pas bektashizmit, halvetizmi ishte sekti (tarikati) kryesor islamik qe depertoi ne viset shqiptare. Emri i ketij sekti lidhet me themeluesin e tij Omer el Halveti nga Tabrizi i Iranit (shek. XIV). Rendesi te veeante ne historine e ketij sekti ka figura e Sejid Jahja Shirvaniut (mesi i shek. XV) nga Bakuja, i cili njihet si themelues i vertete i tij. Praktika fetare e sektit halveti konsiston ne terheqjen e besimtarit ne nje dhome te veeuar per te kryer ritin e ezikrite, rit i cili lidhet me permendjen e Zotit me ze te larte nen emra te ndryshem te gjetur posaeerisht per nje gje te tille.
Shehleret dhe dervishet halvetinj ne te shumten e kohes, kane qene aleate te pushtetit politik osman ne ruajtjen dhe konsolidimin e islamit sunit ne vendet e sunduara dhe ne lufterat e tij kunder fuqive te krishtera.
Fillesat e perhapjes se halvetizmit ne tokat shqiptare i takojne fundit te shek. XIV dhe gjysmes se pare te shek. XV. Megjithate, depertimi i ketij sekti ne mesin e popullit shqiptar behet me i dukshem duke filluar nga gjysma e pare e shek. XVI. Vendperhapja e tij fillestare u bene krahinat e Shqiperise Jugore. Qendrat kryesore ku u vendosen misionaret halvetinj qene Delvina dhe Vlora. Nxitesi kryesor i ketij procesi ishte Jakup Efendiu, nje nga shehleret e degjuar te ketij sekti ne kete kohe, ndersa qender e rrezatimit halvetian per krahinat e lartpermendura ishte qyteti i Janines, ku, qe ne vitin 1390 ishte themeluar nje teqe e ketij sekti nga Gazi Evrenoz beu me autorizimin e sulltan Bajazitit I.
Duke u nisur nga fakti se ne Berat, Koree, Elbasan dhe ne Vlore ne fund te shek. XV dhe fillim te shek. XVI deshmohet te jene themeluar teqe halvetiane, do te pranohet se perhapja gjeografike e ketij sekti ishte zgjeruar jo pak. Evolucioni i ketij procesi shpejtohet edhe me shume gjate shek. XVIII, shekull gjate te cilit tarikati halvetian shton pranine e vet edhe ne Kosove dhe ne trevat shqiptare ne Maqedonine Perendimore. Kjo shihet ne rrjetin e teqeve halvetiane qe themelohen gjate kesaj kohe ne keto treva. Keshtu, Prizreni, Gjakova, Rahoveci, Manastiri, Kereova etj., u bene qendrat kryesore te halvetizmit.

Faktoret ndikues ne islamizimin e popullsise shqiptare
Rrethanat politike dhe ekonomiko-shoqerore
Perhapja e islamit ne tokat shqiptare ishte nje dukuri e shkaktuar prej bashkeveprimit te nje numri faktoresh te natyrave te ndryshme: politike, ekonomike, kulturore dhe fetare. Perandoria Osmane ishte nje shtet islamik qe pranonte te drejten e ekzistences brenda kufijve te tokave nen sundimin e vet edhe te komuniteteve fetare joislamike, mjafton qe keto te fundit te njihnin pushtetin e sulltanit dhe te paguanin nje takse te caktuar (xhizjen) si kompensim per embrojtjene qe gezonin nen hijen e sovranit osman. Keshtu edhe ne Shqiperi, pushtimi osman nuk u shoqerua me perdorimin e dhunes se organizuar e te drejtperdrejte shteterore me synim errenjosjen e fese ekzistuese (krishterimit) dhe imponimin e islamit ne vend te saj. Dy prej sulltaneve osmane, Selimi I dhe Murati IV, qe projektuan islamizimin me force te te gjithe popullsise se krishtere te perandorise, u detyruan te hiqnin dore qe ne fillese prej ketyre projekteve per shkak te kundershtimit te vendosur te drejtuesve te larte te klerit islamik dhe te qarqeve kishtare. Mbijetesa e komuniteteve te krishtera ne Shqiperi, pavaresisht nga tkurrjet e tyre per llogari te kalimeve masive ne fene islame, e verteton me se miri ate qe u tha me siper.
Megjithate, mjaft aspekte te politikes se shtetit osman kundrejt vendeve te krishtera te perfshira nen sundim, rrjedhimisht edhe ndaj Shqiperise, sherbyen si shkaqe te mirefillta qe inkurajuan procesin e perhapjes se fese islame nder shqiptaret. Ne radhe te pare ketu duhen permendur mekanizmat politike, qe u perdoren per terheqjen e fisnikerise feudale vendase ne hierarkine ushtarako-administrative osmane. Qofte nepermjet marrjes se pinjolleve te familjeve feudale shqiptare si pengje vasaliteti ne Stamboll, qofte nepermjet terheqjes se nje pjese tjeter drejtpersedrejti ne sistemin e timarit (si timariote te krishtere dhe me pas te islamizuar), shteti osman ia arriti te islamizoje dhe te inkuadroje brenda strukturave te veta nje pjese te madhe te elites se shoqerise shqiptare te kohes. Pjesa tjeter, e cila vendosi te mos pajtohet me sundimin osman duke organizuar dhe udhehequr nje qendrese te armatosur disa dhjeteravjeeare gjate shek. XV, pas mposhtjes se kesaj qendrese, ose u detyrua te braktise vendin ose pranoi islamizmin, duke u integruar gjithashtu ne sistemin e ri politik osman.
Nga ana tjeter, nje nder parimet baze te ndertimit administrativ te shtetit osman ishte sigurimi i nepunesve dhe i funksionareve te te gjitha niveleve te administrates kryesisht nga kontingjentet e islamizuara te individeve te grumbulluar ne Stamboll nepermjet detyrimit te devshirmese ose nga burime te tjera, sie ishin roberit e luftes te kapur ne betejat e ndryshme te ushtrive osmane gjate operacioneve luftarake. Nje sistem i tille i quajtur esistemi i robervee (kul sistemi) u perdor me sukses sidomos gjate shekujve te pare te sundimit osman, duke u bere burim i fuqise dhe i qendrueshmerise se perandorise, ngaqe kuadri drejtues i administrates shteterore ishte pergatitur dhe edukuar rreptesisht me frymen e besnikerise ndaj fese islame dhe sulltanit. Per shkak te pozites gjeopolitike delikate (ndodhej ne brezin kufitar perendimor te Perandorise Osmane), si dhe te prirjeve luftarake te spikatura te banoreve te saj, Shqiperia u be jo vetem nje nga vendet ku detyrimi i devshirmese gjeti zbatimin me te gjere, por edhe vendi qe pergjithesisht u qeveris nga shqiptare te dale nga kontingjentet e lartpermendura. Ne kete menyre, klasa ushtarako-administrative osmane ne viset shqiptare, duke qene etnikisht e njejte me te qeverisurit e vet, duke zoteruar jo vetem pushtetin politik, por edhe ate ekonomik (ishte pronare e timareve, zeameteve, haseve etj.), u be nje faktor i rendesishem per depertimin e islamit ne radhet e bashkekombesve te vet.
Permasat e gjera te perhapjes se islamizmit ne tokat shqiptare kane lidhje edhe me ballafaqimet e ashpra te armatosura te popullit shqiptar me ushtrite osmane ne kushtet e nje qendrese te pashembullt disa dhjeteravjeeare per mbrojtjen e lirise dhe te pavaresise se tokave shqiptare. Qendresa antiosmane e shqiptareve gjate shek. XV, e cila kulmoi me lufterat nen udheheqjen e Skenderbeut, u shtyp ne vitin 1479 me renien e qytetit te Shkodres ne duart e osmanllinjve. Demet e medha njerezore, materiale e kulturore qe pesoi populli shqiptar ne kete lufte u bene kushte lehtesuese per depertimin e islamizmit ne radhet e popullsise vendase te mbetur, sidomos asaj te perfshire brenda rrezes se veprimeve luftarake. Braktisja e mjaft qendrave te banuara nga popullsia e krishtere, e cila mergoi jashte atdheut, krijoi mundesine per islamizimin e ketyre vendbanimeve, duke pasur parasysh ne kete rast edhe grumbullimin e elementeve te islamizuar perreth. Shembull domethenes per kete ishte qyteti i Shkodres, i cili vetem disa vjet pas renies ne duart e osmanllinjve, ne defterin osman te regjistrimit te vitit 1485 rezulton i islamizuar ne masen 48%.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:20 pm

Ne mjaft raste leshimi i besimit te krishtere dhe perqafimi i fese islame nga popullsia shqiptare shihej si mjet shpetimi nga ndeshkimi i pushtetit osman per shkak te pjesemarrjes se saj ne kryengritjet e ndryshme elirimtare, duke bashkepunuar edhe me shtete te ndryshme te Perendimit. Keshtu, p.sh., ndodhi pas shtypjes se kryengritjes shqiptare qe shpertheu gjate luftes veneto-osmane te viteve 1646-1649, kur e gjithe popullsia katolike e qytetit te Tivarit dhe periferise se tij u detyrua te mohoje besimin e vet dhe te kaloje ne islamizem. Rredhoja te tilla ne procesin e islamizimit paten edhe ngjarje te tjera te kesaj natyre, si lufterat austro-osmane te viteve 1683-1699 dhe 1737-1739.
Braktisja e fese se krishtere dhe perqafimi i islamizmit u stimuluan fuqishem edhe nga detyrimi i popullsise se krishtere per tei paguar shtetit osman taksen e xhizjes. Ne nje mjedis shoqeror ku sundonte varferia dhe skamja, pamundesia per ta paguar rregullisht nje takse te tille, qe me zhvleresimet e monedhave te kohes rritej progresivisht ne vlere monetare, bente qe nga viti ne vit barra e te prapambeturave nga kjo takse te rendohej deri ne ate mase, sa qe te krishteret taksapagues te eliroheshin nga ky detyrim duke gjetur si zgjidhje shpetimtare braktisjen e besimit ekzistues dhe kalimin ne fene islame. Relatoret katolike te shek. XVII-XVIII, pergjithesisht, xhizjen (haraein) e konsiderojne si faktor kryesor per gerryerjen e krishterimit dhe perhapjen e islamit nder besimtaret shqiptare. Sipas nje raporti te vitit 1610 derguar Vatikanit nga arkipeshkvi i Tivarit, Marin Bici, fshatra te tera te Shqiperise kishin mohuar besimin e krishtere per tei shpetuar pageses se haraeit (xhizjes). Me qellim qe te shpetonin besimtaret e vet nga rreziku i mohimit te fese se krishtere dhe kalimit ne islam, si rrjedhoje e rendimit gjithnje e me shume te barres se xhizjes, njerez te rendesishem te hierarkise kishtare katolike shqiptare, sie ishte p.sh. arkipeshkvi i Tivarit Vineens Zmajevie, sugjeruan edhe rrugedalje te tilla nga kjo gjendje. E tille ishte nderhyrja prane autoriteteve osmane per te perjashtuar nga kjo takse kategorite me te varfra te popullsise, ose gjetja e mundesive per tei shperngulur ne vendet katolike te Perendimit, ku do teu siguroheshin edhe kushtet e nevojshme per pune dhe jetese. Keshtu, me 1704, 117 banore nga dioqeza e Tivarit ishin derguar ne Venedik ku ishin punesuar duke u inkuadruar me pagese ne ushtrine e ketij vendi.
Shume individe e nderruan fene duke pranuar islamizmin edhe si mundesi per te shmangur rrezikun e diskriminimit shoqeror dhe si mjet per te siguruar perparesite politike dhe ekonomike qe ofronte shoqeria osmane e kohes. Nga ana tjeter, prirjet dhe zotesite luftarake te shqiptareve ne rrethanat e sundimit osman, kur nevojat ushtarake te perandorise ishin aq te shumta, u ofronin atyre shanse te medha per te permiresuar kushtet ekonomike dhe per te siguruar mbijetesen nese perqafonin islamin. Keshtu qe nuk ishin te pakte te krishteret shqiptare qe braktisnin fene e tyre dhe perqafonin islamin, ne menyre qe te mundesonin perfshirjen e tyre ne sherbime te ndryshme me karakter ushtarak. Rasti i mbrojtesve shqiptare te keshtjelles se Zhulatit (fshat ne rrethin e Gjirokastres), te cilet nderruan fene pasi vetem keshtu mund te mbeteshin ne sherbimin e lartpermendur, eshte fakt teper domethenes per ate eka u theksua me siper.
Mendimtare te shquar shqiptare, si Sami Frasheri, Fan S. Noli, Faik Konica etj., kane vene ne dukje rolin jo te vogel qe kane luajtur karakteristikat e lartpermendura ne shtyrjen e popullsise shqiptare drejt perqafimit te islamit. Ne vepren e vet eShqiperia eeka qene, eeeshte e eedo te beheteee, S. Frasheri shkruan midis te tjerash se, eshqiptaret kishin zene te marrene besenee tyrqet (turqve - shen. i aut.) e te behene myslimane qe pa rene Shqiperia ne duar te tyrqet. Po si u bene keta zoterinjte (sunduesit - shen. i aut.) e Shqiperise, kethyerjee beses u shtua shume me teper edhe me te gjithe anet te Shqiperise zune te marrene besene e mundeset (fitimtareve - shen. i aut.) duke thene tek eshte kordha, eshte besa! Shqipetarete kane kete vetie qe rendonene epejt nga nje bese e duane gjithenje ta nderojne; si pane qe tyrqite seu bejne nder atyre qe sejane ne beset te tyre, sepertuane per te marreate besee.
Praktika e nderrimit te fese per hir te pragmatizmit politik, ne te vertete kishte ekzistuar qe ne kohet mesjetare. Veeanerisht princat shqiptare e kishin bere zakon qe perkatesine e vet fetare teua pershtasnin aleancave me shtete te ndryshme te Lindjes ose te Perendimit.

Gjendja kishtare ne viset shqiptare
Me gjithe rendesine e padiskutueshme te faktoreve politike, ekonomike dhe shoqerore ne nxitjen e procesit te kalimit ne islamizem te nje pjese te madhe te popullit shqiptar, nje rol percaktues ne kete proces luajten veeorite e situates fetare ne viset shqiptare ne momentet e kontaktimit te shqiptareve me islamin.
Ndryshe nga popujt e tjere fqinje ballkanike, shqiptaret nuk kishin nje kishe te vetme kombetare. Perkundrazi, duke u ndodhur ne nje pozite gjeopolitike te veeante, territori shqiptar u gjend ne vijen kufitare midis dy kishave universale te kohes: Kishes Katolike Romake me seli ne Vatikan dhe asaj Ortodokse me seli qendrore ne Konstandinopoje (Stamboll).
Ne menyre te perafert, kufirin midis popullsise shqiptare te ritit katolik dhe asaj te ritit ortodoks e formonte vija Durres-Elbasan-Diber-Shkup. Megjithate, edhe ne veri te vijes se lartpermendur, veeanerisht kur eshte fjala per trevat shqiptare veriore dhe verilindore (perkatesisht viset brenda kufijve te sotem te Malit te Zi dhe te Kosoves), ekzistonin perzierje te popullsise katolike me ate ortodokse, qe bente pjese ne juridiksionin e Patrikanes se Pejes. Edhe pas vendosjes se sundimit osman ne tokat shqiptare, marredheniet midis dy kishave kryesore karakterizoheshin nga rivaliteti per te zgjeruar hapesirat e ndikimit dhe per te shtuar numrin e besimtareve ne kurriz te njera-tjetres. Mungesa e harmonise, grindjet dhe tensionet ne marredheniet midis institucioneve kishtare te dy riteve kryesore (katolike dhe ortodokse), paten ndikime te forta ne dobesimin e pozitave te krishterimit ne mesin e shqiptareve dhe ne lehtesimin e depertimit te islamit ne radhet e tyre.
Ne kushte me te veshtira u gjend sidomos Kisha Katolike, e cila u shtrengua te vuante rrjedhojat negative te ashpersimit te politikes se Portes se Larte si kunderpergjigje ndaj rolit paresor qe kishte Selia e Shenjte Romake ne projektimin e fushatave luftarake antiosmane te ndermarra prej shteteve perendimore.
Organizimi administrativ i Kishes Katolike ne trojet shqiptare pergjithesisht mbeti i pandryshuar gjate kohes se sundimit osman, perjashto ketu ndryshimet si pasoje e ngushtimit hapesinor te Katolicizmit per shkak te perhapjes se islamizmit. Ne Veri, Arkipeshkvia e Tivarit vijonte te ishte kryeqendra e krishterimit katolik shqiptar. Ne varesi te saj ishin dioqezat (ipeshkvite) katolike te Tivarit, Shkodres, Lezhes, Sapes (Zadrimes), Pultit dhe Prizren-Shkupit (ne juridiksionin e kesaj te fundit perfshihej popullsia katolike shqiptare nga Prizreni deri ne Shkup).

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:20 pm

Ne jug ndodhej Arkipeshkvia e Durresit, nga e cila vareshin nje numer dioqezash (ipeshkvish), sie ishin ato te Durresit, Krujes, Arberise (perfshinte kryesisht fshatrat midis Elbasanit dhe Tiranes), Lisit (Mat), Bendes (perfshinte fshatrat e krahines se Shengjergjit, rrethi i Tiranes), Kunavise (perfshinte famullite ne zonen midis Durresit, Tiranes, Peqinit dhe Kavajes).
Megjithate, struktura administrative e Kishes Katolike ne trojet shqiptare, si rrjedhim i perparimit te procesit te islamizimit te popullsise, ne disa perberes te saj kishte mbetur vetem simbolike, pasi masa kryesore e besimtareve ne nje numer dioqezash kishte braktisur fene katolike duke kaluar ne islamizem. Nje dukuri e tille aty rreth gjysmes se dyte te shek. XVII ndeshej jo vetem ne krahinat e Shqiperise se Mesme (rrethet e Elbasanit, Kavajes, Durresit, Krujes dhe Matit), por edhe ne mjaft krahina shqiptare veriore e verilindore (Tivar, Ulqin, Shkoder, viset e Kosoves etj.).
Me qellim qe te ndalonte renien e metejshme te krishterimit katolik dhe valen e apostazise (leshimit te fese) ne ballafaqim me islamin dhe me levizjet reformatore ne Evrope, ne fillim te shek. XVII Selia e Shenjte e Romes mori masa te rendesishme per gjallerimin e veprimtarise se misionareve katolike ne Shqiperi dhe ne Ballkan. Me 1622 u themelua Shoqata e Shenjte e Perhapjes se Fese (Sacra Congregatione de Propaganda Fide). Ndersa ne vitin 1634 shoqata ne fjale rithemeloi ne Shqiperi misionet franeeskane (dega e Minoreve Observante te Reformuar), te cilet, te stervitur ne kryerje detyrash ne vende me shkalle te larte veshtiresie, luajten nje rol jo te vogel ne fuqizimin e qendreses se katolicizmit perballe depertimit gjithnje e ne rritje te fese islame. Misionaret e urdhrit franeeskan ne tokat shqiptare kishin organizimin e vet te veeante ne pika te caktuara misionare, duke pasur bashkerendites te pergjithshem te veprimtarise se tyre prefektin e misioneve. Pika te tilla ku ishte perqendruar veprimi misionar franeeskan ndodheshin ne Shkoder (fshatrat Grude e Shas), Pultin e Siperm, Puke, Zadrime (fshati Troshan), Lezhe (fshati Pedhane), Mirdite, Kruje (Derven) dhe ne Pult. Ne keto pika ishin ngritur edhe kisha te vogla (oratore). Duke qene se misionaret franeeskane ishin pergjithesisht me kombesi te huaj, nje nga detyrat e tyre kryesore ishte mesimi sa me shpejt i gjuhes shqipe me qellim qe te predikonin dhe te komunikonin si duhet me besimtaret ne gjuhen vendase.
Krahas ngritjes se pikave misionare franeeskane per frenimin e kalimit ne fene islame te besimtareve katolike, Selia e Shenjte e Romes dendesoi veprimtarine e vet per zgjerimin e hapesirave te ndikimit te Kishes Katolike, duke u perpjekur te perfshinte brenda rrezes se administrimit te vet edhe krahina me popullsi ortodokse. Per kete qellim u nxit praktika e uniatizmit, e cila nenkuptonte lidhjen e popullsise ortodokse me Seline e Shenjte te Romes vetem duke njohur Papen si At shpirteror dhe duke vijuar, nga ana tjeter, tei permbahej liturgjise se Kishes Ortodokse.
Aktivistet kryesore te levizjes uniate u bene murgjit baziliane, te cilet qe nga fillimi i shek. XVI u derguan grupe-grupe nga Italia ne Shqiperine e Mesme dhe ne ate te Jugut. Keta ishin kryesisht me prejardhje nga arbereshet e Sicilise dhe e dendesuan veprimin e vet misionar veeanerisht gjate shek. XVII-XVIII. Ne viset jugore (kryesisht ne Himare), uniatizmi njohu disa suksese, qe lidhen me faktin se popullsia e Himares njohu per nje fare kohe autoritetin shpirteror te Papes se Romes. Kjo duket qarte ne kerkesen qe perfaqesuesit e popullsise himariote i drejtuan me 1577 papa Gregorit XIII per tei ndihmuar ne rindertimin e rezidences episkopale te shkaterruar nga osmanllinjte. Ky ndikim i uniatizmit u pa sidomos ne propozimin qe himariotet bene kater vjet me vone, per te ngritur flamurin e revoltes antiosmane nen emrin e Papes dhe te mbretit te Spanjes, Filipit V, ne se do teu premtohej te futeshin nen juridiksionin e Kishes Katolike, duke njohur Papen si ekreun shpirteror te vertete dhe me te lartee, me kusht qe te ruanin sherbesat kishtare ne perputhje me traditen dhe ritin e vet.
Rol te rendesishem per nxitjen e levizjes uniate luajten edhe kolegjet e Grottaferrates (afer Romes) dhe Mexojusos (Sicili), te cilat drejtoheshin nga murgjit baziliane dhe pergatisnin prifterinj te ritit uniat. Terrenin me te pershtatshem uniatizmi e gjeti te arbereshet e Italise, te cilet formuan masen me te madhe te besimtareve ortodokse me prejardhje nga krahinat e Shqiperise se Mesme, asaj te Jugut, si dhe nga ngulimet arberore te Greqise, te cilet u perfshine nen qeverisjen shpirterore te Kishes Uniate, strukture kjo, e posaeme, e Kishes Katolike Romake. Persa i perket krahines se Himares, uniatizmi nuk mundi tei qendroje kunderveprimit te Kishes Ortodokse dhe si rrjedhoje, aty nga vitet 60-70 te shek. XVIII, popullsia e krahines se lartpermendur u rikthye nen autoritetin kishtar lindor.
Me gjithe veshtiresite e krijuara pas vendosjes se sundimit osman ne tokat shqiptare, Kisha Romake kishte arritur te mbante nje status te caktuar, sipas te cilit, ajo ruante lirine e administrimit dhe te predikimit fetar ne mesin e popullsise katolike. Kjo duket qarte edhe ne beratin (dekretin) e sulltanit qe, krahas diplomes se leshuar nga zyra perkatese e Vatikanit, konfirmonte ne postin e tij titullarin e Kishes Katolike ne Shqiperi, arkipeshkvin e Tivarit. Ky i fundit duhet ta ushtronte funksionin ne perputhje me zakonet dhe ligjin, si dhe me kerkesat e ritit te vet. Atij duhet tei bindeshin te gjithe prifterinjte vartes duke iu drejtuar per te gjitha eeshtjet e Arkipeshkvise (kryepeshkopates). Titullarit te kishes i njihej e drejta te posedonte pasurite e te gjithe prifterinjve vartes qe vdisnin, kur keto pasuri llogariteshin nen 5 000 akee. Autoritetet porositeshin te miratonin dhe te mos pengonin asnje procedure qe lidhej me lenien e pasurive nga ana e fetareve ne dobi te te vobekteve te kishes sipas ritit dhe zakoneve. Kreu i kishes gezonte te drejten te emeronte e te shkarkonte lirisht varesit e vet ne pershtatje me ritin e zakonin, pa pesuar asnje nderhyrje prej administrates shteterore. Vee kesaj, atij i njihej e drejta mbi kurorezimet e martesave dhe divorcet brenda juridiksionit te vet kishtar. Nga ana tjeter, tere inventari i pasurive te luajtshme dhe te paluajtshme te Kishes Katolike ne Shqiperi ishte nen posedimin dhe administrimin e arkipeshkvit te siperpermendur.

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:21 pm

Vetem pasi te kishte siguruar beratin sulltanor, nje kopje e te cilit i percillej kadiut te Tivarit, vendi ku ishte selia qendrore e Kishes Katolike Shqiptare, mund te fillonte lirisht nga ushtrimi i funksionit te vet kreu i kishes ne fjale.
Masat e marra per te siguruar mbijetesen e krishterimit katolik ne Ballkan dhe veeanerisht ne tokat shqiptare, nuk munden te shmangnin nje varg keqkuptimesh, mungesash dhe dukurish negative qe vijonin te ishin te pranishme ne gjirin e bashkesise katolike shqiptare. Ne vetvete ato ishin shkaqe te mirefillta per lehtesimin e depertimit islam ne radhet e saj.
Ne radhe te pare Kisha Katolike ne viset shqiptare duhet te perballonte veshtiresite e medha, qe lidheshin me bindjen e besimtareve te vet per te pranuar e per te zbatuar ne jeten e tyre te perditshme kalendarin e ri gregorian, i cili me 1582 zevendesoi ate julian. Kjo reforme kalendarike e ndermarre prej papa Gregorit XIII, per nje kohe te gjate shkaktoi keqkuptim e hutim nder besimtaret katolike, te cilet nuk e kishin te lehte te braktisnin traditen e gjate qe kishte formuar kalendari i vjeter (julian) si persa u perket datave te festave fetare, ashtu edhe kalendarizimit te veprimtarise ekonomike dhe shoqerore. Per me teper, reagimet negative ndaj kalendarit te ri nxiteshin edhe nga fakti se bashkekombesit e tyre ortodokse vijonin tei permbaheshin kalendarit te vjeter. Ngaterresat dhe shqetesimet e shkaktuara nga nderrimi i kalendarit jo rralle nderlikoheshin deri ne ate mase, saqe nxisnin edhe braktisje te besimit katolik dhe kalime ne ritin ortodoks ose ne fene islame.
Nje nga eeshtjet shqetesuese per ushtrimin e katolicizmit ne Shqiperi ishte edhe gjendja aspak e kenaqshme e kishave. Me vendosjen e sundimit osman, nje pjese e tyre ose u shkaterrua, ose u kthye ne xhami. Keshtu p.sh. pas pushtimit nga osmanet me 1571 te qytetit te Tivarit, kryeqender e katolicizmit shqiptar, kisha arkipeshkvnore e Shen Gjergjit, nje ndertim madheshtor ne llojin e vet, u shnderrua ne xhami. Te njejtin fat pesoi edhe selia e arkipeshkvit te Tivarit, e cila u shnderrua ne vendqendrim te kadiut te ketij qyteti. Edhe ne dioqezat e tjera katolike shqiptare shume kisha ishin rrenuar, ndersa disa te tjera kishin nderruar destinacion, duke sherbyer hera-heres edhe si depo armatimi per ushtrine osmane, sie ndodhi me kishen e Shen Merise se Bores ne Lezhe. Gjithashtu nje tjeter kishe e rendesishme e ketij qyteti, katedralja e Shen Kollit (vendvarrim i Gjergj Kastrioti-Skenderbeut), per nje periudhe 40-vjeeare sherbeu si xhami. Ne rrethana misterioze qe djegur ne vitin 1592 edhe kisha e Zonjes se Ngritur ne Qiell ne qytetin e Prizrenit, bashke me te cilen u dogjen edhe mjaft libra te vjeter, si dhe nje ikone teper e emuar. Nje sasi e madhe librash u dogjen edhe ne katedralen e Krujes kur kjo u pushtua nga osmanllinjte. Vee ketyre, edhe ne shumicen e kishave qe shpetuan nga shkaterrimi apo ndryshimi i funksionit te tyre, vereheshin mungesa ne pajisjet e brendshme dhe kujdes i pamjaftueshem per mirembajtjen e tyre.
Mjaft problematike per Kishen Katolike ne Shqiperi ishte bere edhe eeshtja e nivelit arsimor dhe teologjik te klerit, si dhe shkalla e respektimit te etikes dhe e disiplines kishtare ne veprimtarine e tij te perditshme. Persa i perket nivelit arsimor e teologjik, me perjashtim te klerikeve te niveleve te larta (titullare dioqezash e arkipeshkvish etj.), te shkolluar ne kolegje dhe shkolla te larta teologjike ne Itali, pjesa me e madhe e klerit ishte e shkolluar pak ose aspak. Nje gje e tille veshtiresonte se tepermi komunikimin e tyre me besimtaret, i bente ata te paafte per te celebruar si duhet meshat dhe per te kryer detyrimet e tjera te shenjta. Vee kesaj, kishte mjaft klerike qe nuk respektonin etiken dhe disiplinen kishtare. Ishin jo te rralla rastet kur klerike te ndryshem bashkejetonin me gra (konkubina), linin pas dore sherbesat e shenjta, nuk mbanin si duhet evidencat kishtare per martesat, lindjet dhe vdekjet etj. Nga ana tjeter, ne mjaft dioqeza katolike shqiptare kishte mungesa jo te vogla ne numrin e prifterinjve. eShpirtrat po bjerren jo aq nga tirania e turkut (administrata osmane - shen. i aut.), sesa nga mungesa e meshtarevee, shkruante ne nje relacion te vetin drejtuar Vatikanit me 1633, kryepeshkopi i Tivarit, Pjeter Mazreku. Kombi shqiptar, vijonte ai, eshte me i mjere dhe me i braktisur nder te gjitha kombet qe jane ne Evrope, sepse e... arberit qe as per zell besimi, as per bindje e perkushtim ndaj te parit te Kishes Romake, nuk i leshojne vend asnje kombi tjeter, po vuajne mjerisht dhe po bien perdite, sepse jane pa shkolla, pa kolegje e pa asnje ndihme shpirteroree. Mese nje here edhe perfaqesues te tjere te larte te klerit katolik shqiptar te shek. XVII, si Frang Bardhi etj., shtruan dhe argumentuan domosdoshmerine e themelimit te nje kolegji fetar, i cili do te perballonte ne nje mase nevojat e pergatitjes se klerikeve katolike vendas. Kjo do te shmangte vendosjen e prelateve te huaj ne funksione te ndryshme kishtare ne Shqiperi, te cilet duke mos ditur gjuhen e vendit, nuk ishin frytdhenes ne veprimtarine e vet ne mjedisin shqiptar.
Veeanerisht e mprehte behej eeshtja e mungeses se prifterinjve katolike ne rastet e konflikteve ushtarake te shtetit osman me shtetet evropiane, kur, per shkak te bashkepunimit me keto te fundit te klerit katolik, duke nxitur ose udhehequr popullsine ne kryengritje elirimtare antiosmane, autoritetet zbatonin masa te ashpra ndeshkuese. Ne kete menyre nje pjese e mire e klerit, veeanerisht pjesa e mesme dhe e larte e tij, shtrengohej te arratisej per tei shpetuar represionit. Per ta zbutur kete situate hera-heres autoritetet osmane, te ndodhura edhe nen presionin e fuqive perendimore, nxirrnin urdheresa te posaeme, me te cilat garantonin levizjen e lire dhe ushtrimin pa probleme te misionit fetar nga ana e prelateve katolike. Keshtu, ne vitin 1704 (pa kaluar shume kohe nga lufta austro-osmane e viteve 1683-1699), qeveritari i pergjithshem i sanxhakeve te Shkodres dhe te Dukagjinit, Hydaverdi pashe Begolli (nga Peja), shpalli nje urdherese me anen e se ciles porosiste kadileret dhe mekembesit e vet ne sanxhaket e lartpermendur qe askush te mos lejohej te trazonte peshkopet, prifterinjte ose freterit dhe qe te gjithe keta te kishin liri te plote per te mesuar te krishteret e tyre pa kundershtim nga kushdoqofte, si dhe te shetisnin ngado, te vizitonin te krishteret e te vepronin sie ua kerkonte rregulli i tyre.
Tendosja qe karakterizonte ne pergjithesi marredheniet midis administrates osmane dhe krereve te Kishes Katolike ne Shqiperi per shkak te rolit te ketyre te fundit ne organizimin e qendreses antiosmane, nuk perjashtonte momentet e mirekuptimit dhe te bashkepunimit midis dy paleve ne periudhat e qetesimit te gjendjes. Ne kete kontekst mund te vleresohet edhe urdheresa e permendur me siper. Veeanerisht marredheniet e kryepeshkopit tivaras Zmajevieit dhe Hydaverdi pashe Begollit jane nje shembull tipik i bashkejeteses normale midis ketyre dy institucioneve, eka ka qene inkurajuese per mbijetesen e katolicizmit ne Shqiperi

nga Vizitor Tue May 26, 2009 10:22 pm

Shpresat per nje frymemarrje me te lire te bashkesise katolike shqiptare perballe rrezikut te tkurrjes gjithnje e me shqetesuese si rrjedhoje e depertimit te fese islame ne radhet e besimtareve, u ngjallen me shume kur fuqi te medha katolike te Perendimit, si Franca dhe me pas edhe Austria, ne baze te marreveshjeve nderkombetare te nenshkruara me shtetin osman, fituan te drejten e protektoratit (mbrojtjes) per popullsite katolike brenda kufijve te shtetit osman. Qe ne kohen e Luigjit XIV Franca e shtoi interesimin e vet per te krishteret shqiptare e veemas per ata katolike. Nje gje e tille u qartesua me shume me rritjen e pranise franceze ne tokat shqiptare, gje qe u konkretizua me hapjen ne shek. XVII te konsullatave ne qytete te ndryshme, si ne Durres etj. Artikulli 42 i Kapitulacioneve te vitit 1673 ishte baza juridike mbi te cilen vendosej e drejta e Frances per te qene mbrojtese e bashkesise katolike shqiptare. Kjo e drejte e shtetit francez u perforcua edhe me pas me nje artikull te veeante te marreveshjes se Kapitulacioneve te vitit 1740.
Me aktive ne qendrimet e veta ndaj fateve te katolicizmit ne territoret e sunduara nga Perandoria Osmane ishte Austria. Traktatet nderkombetare te perfunduara midis shtetit osman dhe fuqive evropiane gjate shek. XVII-XVIII, veeanerisht ai i Sistovos i vitit 1791, duke njohur permes neneve te posaeme lirine dhe te drejtat e besimtareve katolike te perandorise per te ushtruar besimin e tyre, i jepnin gjithashtu Austrise privilegjin e mbrojtjes se interesave te bashkesise katolike e ne rastin konkret, edhe te bashkesise katolike shqiptare. Kete te drejte te njohur historikisht si eKultus-Protektoratie (Mbrojtja e Kultit), Perandoria Austro-Hungareze do ta ushtroje me fuqishem gjate shek. XIX, kur dhe interesimi i saj per bashkesine katolike shqiptare dhe per Shqiperine ne teresi behet me i ndjeshem dhe me konkret. Rritja e ndikimit te Vjenes ne kete drejtim favorizohej shume edhe nga acarimi gjithnje e me i shtuar i marredhenieve osmano-ruse duke filluar nga gjysma e dyte e shek. XVIII.
Mbrojtja e drejtperdrejte ose e terthorte e shteteve te krishtera te Perendimit ishte faktor i rendesishem per mbijetesen e krishterimit katolik shqiptar, sidomos persa i perket garantimit te nje statusi te qendrueshem te tij ne kushtet e sundimit osman, ashtu sikunder armiqesimi periodik i Perendimit me shtetin osman ndikonte ne ashpersimin e qendrimeve te tij ndaj bashkesise katolike, duke inkurajuar keshtu depertimin e islamit ne radhet e saj.
Ndryshe nga Kisha Katolike, veprimtaria e Kishes Ortodokse ne viset shqiptare zhvillohej ne kushte me te favorshme. Qendra drejtuese kryesore e ortodoksise shqiptare dhe asaj ballkanike ne teresi, Patrikana Ekumenike e Konstandinopojes, qe nga koha e pushtimit osman, siguroi marredhenie te mira me sundimtaret e rinj dhe ruajti nje status disi te privilegjuar brenda strukturave te Perandorise Osmane. Menjehere pas pushtimit te Konstandinopojes dhe shpalljes se saj kryeqytet te perandorise, sulltan Mehmeti II e shpalli veten protektor te Kishes Ortodokse dhe emeroi kreun e ri te Patrikanes Ekumenike. Ne kete post te larte ai vendosi peshkopin Genadios (i mbiquajtur Skolaris), nje klerik ky i dalluar si kundershtar i bashkimit te Kishes Lindore me ate Perendimore.
Dekreti sulltanor per emerimin e patrikut te ri ekumenik i garantonte ketij te fundit, dhe gjithe hierarkise kishtare ortodokse ne varesi te tij, ruajtjen e privilegjeve qe ata gezonin ne Perandorine Bizantine. Patrikanes dhe strukturave vartese te saj u njihej e drejta e administrimit te plote te jetes shpirterore dhe kishtare te besimtareve ortodokse. Per me teper, Patrikana e Stambollit pajisej edhe me pushtet te gjere civil. Ajo kishte mjaft kompetenca gjyqesore per te trajtuar e vendosur per eeshtjet qe lindnin midis shtetasve ortodokse te perandorise. Gjykata kishtare ortodokse mund te vendoste gjoba, te burgoste fajtoret, madje te jepte edhe denime kapitale. Per kete arsye, Patrikanes i ishte rezervuar edhe nje burg i veeante. Gjykatat kishtare, lokale dhe qendrore, kishin gjithashtu atribute ekskluzive te shqyrtimit dhe te vendosjes per eeshtje qe lidheshin me te drejten familjare (martesat, divorcet etj.).
Nje tjeter aspekt domethenes i statusit te veeante te Kishes Ortodokse ne kuadrin e Perandorise Osmane ishin edhe privilegjet fiskale. Pushteti osman edhe ne kete drejtim u njihte patrikeve, mitropoliteve dhe krereve te tjere te hallkave te ndryshme te administrates kishtare ortodokse, te drejten qe, ne emer te kishes, te posedonin pasuri te shumta te tundshme dhe te patundshme dhe te mblidhnin nje sere taksash nga besimtaret.
Patrikana e Stambollit perfaqesonte qendren kryesore drejtuese te bashkesive ortodokse ballkanike (perfshi ketu edhe ate shqiptare) dhe autoritetin me te larte kishtar ortodoks perpara sulltanit.
Megjithate, ne Ballkan vijuan te ekzistojne e te funksionojne, edhe pas vendosjes se sundimit osman ne keto hapesira, dy organizata kishtare ortodokse me status te kishave autoqefale: Kryepeshkopata e Ohrit dhe Patrikana e Pejes. Ndersa e para nuk pati nderprerje te ekzistences se saj, e dyta u suprimua per nje kohe rreth njeshekullore per teu rikrijuar me 1557. Brenda statusit te tyre autonom, dy kishat e lartpermendura gezonin ne nivel lokal te njejtat privilegje qe kishte Patrikana Ekumenike e Stambollit.
Ne kushtet e ketij organizimi administrativ te ortodoksise ballkanike gjate sundimit osman, nga pikepamja administrativo-kishtare popullsia ortodokse shqiptare ishte

nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:01 pm

K R E U IV

PASHALLEQET E MEDHA SHQIPTARE
(1771 - 1831)

Veshtrim i pergjithshem i periudhes
Si ne te gjithe Perandorine Osmane, edhe ne tokat shqiptare, gjate shek. XVIII e sidomos ne gjysmen e dyte te tij, filloi te mbizoteronte nje situate e re, e cila solli zhvendosje te rendesishme ne raportin e forcave ekonomiko-shoqerore dhe politike te vendit.
Ne jeten ekonomike mori perhapje te metejshme ekonomia e mallrave, vazhdoi te fuqizohej sistemi i eifligjeve si prone feudale private dhe u thellua diferencimi ne gjirin e klases feudale, u shtypen njera pas tjetres kryengritjet fshatare, te gershetuara me rebelimin e feudaleve ushtarake te rene ekonomikisht, dhe filloi afrimi i feudaleve qeveritare me kreret ushtarake malesore. Lufta e familjeve eifligare me te fuqishme per te marre e per te mbajtur pushtetin, terhoqi me vete forca te rendesishme te shoqerise shqiptare. Kjo lufte e acaroi per disa dhjetevjeeare gjendjen anarkike ne te gjithe vendin, por edhe i dha fund asaj per te filluar nje faze te re zhvillimi ne lemin ekonomik e kulturor dhe ne ate shoqeror e politik.
Ne gjysmen e dyte te shek. XVIII ne tokat shqiptare pati nje zhvillim me te madh ekonomik e kulturor ne krahasim me shekujt pararendes, u rrit prodhimi bujqesor e blegtoral per treg, dhe lidhur me kete, qytetet shqiptare njohen nje zhvillim mjaft te shpejte. Ato u bene tregje te rendesishme ne radhe te pare per artikujt e bujqesise e ne menyre me te kufizuar per prodhimet e esnafeve vendase. Sfera e veprimtarise se ketyre qyteteve u shtri pertej tokave shqiptare, duke zhvilluar nje tregti mjaft te gjalle tranzite midis viseve perendimore e qendrore te Gadishullit Ballkanik dhe Evropes.
Lidhjet qe u krijuan euan ne forcimin e dy tregjeve me rendesi nderkrahinore qe paten si bosht dy qytetet kryesore, Shkodren dhe Janinen. Formimi i ketyre tregjeve ishte nje hap i rendesishem perpara drejt bashkimit ekonomik te vendit. Ketu filloi te vepronte nje shtrese e re shoqerore qe po zhvillohej ne qytete, borgjezia tregtare shqiptare.
Por lidhjet me sferen e veprimit te ketyre tregjeve ishin ende te dobeta, ato hasnin ne veshtiresite dhe pengesat qe krijonte sistemi i timarit me mjedisin e vet feudal rrethues, i cili nuk lejonte shkrirjen e tyre ne nje treg te vetem kombetar. Borgjezia tregtare ishte e dobet ne numer dhe e varur nga perfaqesuesit e parise se vjeter feudale, qe kishte ne dore pushtetin politik.
Ndryshimet qe u kryen ne planin ekonomik, sollen pasoja te rendesishme edhe ne fushen shoqerore e politike, qe u pasqyruan ne fuqizimin e pronareve te medhenj eifligare vendas, ne kurriz te pushtetit qendror, i cili pa ata nuk ishte ne gjendje te ushtronte sundimin e vet mbi provincat. Keto familje te medha feudale, oxhaqet, bashkuan me pushtetin ekonomik edhe ate vendor, vendosen sundimin e tyre ne vend, te cilin e bene ne fakt te trashegueshem.
Te interesuar ne fillim per te mos ndare me me osmanet pushtetin ekonomik te vendit, ku kishin zoterimet e veta, oxhaqet shqiptare u drejtuan me ne fund edhe kunder pushtetit qendror dhe perpjekjeve te tij per te mbajtur ende ne kembe sistemin e vjeter feudal ushtarak te timareve dhe per te ushtruar, nepermjet funksionareve te derguar nga qendra, pushtetin e vet ne tokat shqiptare.
Edhe pse ishte e lidhur me interesat e feudaleve te medhenj eifligare, lindja e ketyre pashalleqeve, objektivisht, u pergjigjej edhe interesave te shtresave te reja shoqerore, elementeve te borgjezise tregtare. Keta kishin nevoje per krijimin e nje pushteti te forte ne vend, qe te ishte ne gjendje tei vinte fre anarkise, gje qe see bente me pushteti qendror osman, dhe per krijimin e uniteteve politike me te medha se sanxhaket, tek te cilet shihnin jo vetem nje zgjerim te tregut te brendshem, por edhe nje perpjekje per te shkeputur trevat shqiptare, te Veriut e te Jugut nga kontrolli i administrates osmane. Ne keta faktore i kishte rrenjet formimi e fuqizimi i pashalleqeve shqiptare gjysme te pavarura te Shkodres e te Janines ne gjysmen e dyte te shek. XVIII dhe ne fillim te shek. XIX.

nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:01 pm

Pashalleqet shqiptare te shek. XVIII - fillimi i shek. XIX, shenuan nje hap te pare drejt bashkimit politik te vendit, sie ishte arritur deri diku deri ne shek. XIV. Por, te ngritur mbi themele ekonomike ende jo te shendosha, kur mungonte uniteti ne gjirin e klases feudale shqiptare dhe, te ndodhur ne kushte jo te favorshme nderkombetare, keto pashalleqe nuk munden te benin hapin vendimtar te shkeputeshin vete nga varesia e Stambollit dhe te shkepusnin edhe Shqiperine nga sundimi i Perandorise Osmane.
Krahas ketyre ndryshimeve, shek. XVIII shenoi dukuri te reja me interes edhe ne fushen e kultures. U zhvillua me tej kultura popullore, sidomos poezia, qe kishte arritur vlera artistike me poezine epike. Qytetet u pajisen me ndertesa monumentale, civile dhe te kultit, kurse ne ambientin e kishes ortodokse piktura murale shenoi nje lulezim te ri me elemente realiste. Ne qytete zhvillohej nje tip i ri letersie ne gjuhen amtare, e cila ne krahasim me letersine e meparshme kishtare, merrte tani karakter kryesisht didaktik, permbante elemente laike e realiste. Krijohet nje shtypshkronje, rritet numri i librave te botuar ne gjuhen shqipe dhe numri i shkollave, ku veprojne tashme mesues te ditur laike, te cilet pereojne deri diku ndikimin e racionalizmit evropian.
Shtypja me arme e ketyre pashalleqeve nga ana e pushtetit qendror osman e acaroi me tej konfliktin e sundimtareve osmane me popullin shqiptar. Per te realizuar politiken e tij centralizuese ne Shqiperi, pushteti sulltanor shtypi qendresen e shtreses drejtuese vendase, e cila nuk donte te hiqte dore nga pozitat e veta ne administrimin e vendit. Zbatimi i kesaj politike centralizuese, qe u quajt epushtimi i dyte osman i vendite, e vuri Stambollin perballe levizjeve popullore, te cilat u nderthuren me ato te krereve feudale. Keto levizje euan ne vitet 30 te shek. XIX, ne nje varg kryengritjesh te tjera kunder sundimit osman, te cilat, krahas faktoreve ideologjik, kulturor dhe politik, pergatiten truallin per zhvillimin e levizjes kombetare te epokes se Rilindjes ne Shqiperi.
Ne periudhen e sundimit te sistemit feudal ushtarak osman, me gjithe kushtet e veshtira ne te cilat ndodhej Shqiperia, u pergatiten nje varg elementesh te reja ekonomike, shoqerore, politike e kulturore, qe krijuan premisat per kalimin ne nje periudhe historike me permbajtje te re, te Rilindjes Kombetare

nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:02 pm

1. ANARKIA FEUDALE DHE PeRPJEKJET PeR KAPeRCIMIN E SAJ

Fuqizimi i pushtetit te feudaleve krahinore.
Oxhaqet shqiptare
Procesi i shnderrimit te prones shteterore te tokes ne pronen feudale private dhe diferencimi i metejshem ne gjirin e shtreses feudale vendase shpune, ashtu si ne pjeset e tjera te perandorise, ne fuqizimin politik te eifligareve neper sanxhaket shqiptare dhe, rrjedhimisht, ne dobesimin e pushtetit qendror ne to.
Duke pasur nevoje per forca ushtarake qe te mund te perballonte rreziqet e brendshme e te jashtme, dhe duke qene e detyruar qe te siguronte me anen e feudaleve vendas shuma sa me te medha te hollash per te mbuluar shpenzimet gjithnje ne rritje, Porta e Larte jo vetem nuk mundi ta ndalte procesin e fuqizimit politik te feudaleve provinciale, por edhe u mbeshtet kryesisht tek ata me te fuqishmit. Sulltanet qene te detyruar teu besonin feudaleve te medhenj vendas detyrat me te rendesishme administrative e ushtarake dhe tei njihnin ata zyrtarisht si pari (si ajane). Nga ana tjeter, kjo shtrese, ende e dobet, nuk kishte aspak ndermend te shkeputej nga Stambolli. Perkundrazi, ajanet mundoheshin te perfitonin sa me shume nga pushteti qendror per te dale ne krye te pushtetit provincial.
Si rrjedhim, sipas pasurise dhe forcave te armatosura qe dispononte, secili ajan kishte vendosur ndikimin e tij mbi nje krahine me te madhe a me te vogel, ku zakonisht ai kishte edhe eifligjet. Rreth ajaneve ishin grumbulluar eifligare me te vegjel, kurse jashte krahines ata kishin lidhur krushqi e aleance per ndihme reciproke me feudale te tjere te medhenj. E mbeshtetur kryesisht mbi eifligjet e veta te trashegueshme, mbi pasurine monetare dhe mbi aleancat feudale, kjo shtrese e ajaneve e ndiente veten me pak te lidhur me pushtetin qendror sesa feudalet ushtarake. Familjet e ketyre ajaneve formuan ne Shqiperi nje elite aristokrate feudale, oxhaqet.
Nga keto oxhaqe, disa ishin ngritur ne kete pozite shoqerore pasi u bene pronare te medhenj eifligjesh dhe sipermarres kryesore te taksave. Ata fituan gjithashtu grada pashallaresh e veziresh, sipas funksioneve qe u detyrua teu jepte pushteti qendror. Te tilla oxhaqe ishin dyert e Kryezinjve ne Gjakove, te Bieakeinjve ne Elbasan etj. Kurse oxhaqet e Begollajve ne Peje, te Bushatllinjve ne Shkoder, te Toptaneve ne Kruje, te Asllanpashallive ne Janine e ne Gjirokaster etj., kishin qene familje feudale ushtarake te vjetra e me funksione te larta. Duke shfrytezuar ofiqet e tyre, keto familje u pasuruan, krijuan eifligje dhe, ndryshe nga e kaluara, burimin e fuqise tashme e kishin kryesisht te keto prona, dhe jo aq te funksionet e dhuruara nga sulltani.
Nga keto familje Porta detyrohej te zgjidhte funksionaret e vet per qeverisjen e sanxhakeve, sepse vetem ato ishin ne gjendje ta kryenin kete detyre ne saje te marreveshjes me ajane te tjere te sanxhakut. Ajani me i fuqishem, qe ngarkohej me detyren e qeveritarit, qe kishte ofiqet administrative neper krahinat e sanxhakut, ua ndante komandat e keshtjellave dhe sipermarrjet e dyta te taksave te besuarve te tij nga paria e ketyre krahinave. Kishte ikur tani ajo kohe kur pushteti qendror dergonte neper sanxhaket shqiptare njerezit e vet dhe vendasit i bindeshin. Pati raste kur Porta e Larte emeronte si qeveritare perfaqesues nga oxhaqet e fuqishme te sanxhakeve fqinje, por as keta nuk mund ta mbanin pushtetin pa perkrahjen e ajaneve me te fuqishem vendas.
Shtresa e ajaneve perbente tani shtyllat e pushtetit neper sanxhaket shqiptare. Kjo ishte shprehje e qarte e dobesimit te pushtetit qendror osman ne periudhen para formimit te pashalleqeve te medha ne vendin tone.

Lufta e parise vendase per pushtet
Fuqizimi ekonomik e politik i shtreses se ajaneve nuk u arrit pa konflikte me pushtetin qendror, qe e kishin burimin ne mosperfilljen e interesave te tij, pa qendresen e vazhdueshme e shpeshhere te armatosur te fshataresise dhe pa grindje e luftime te ashpra e te gjata ne gjirin e vete parise vendase. Te gjitha keto u bene shkak qe i gjithe vendi u fut per nje kohe te gjate ne nje gjendje anarkie gjithnje e me te rende, pasojat negative te se ciles u pasqyruan ne pergjithesi ne zhvillimin ekonomik e ne veeanti ne gjendjen ekonomike te popullsise se thjeshte te fshatit e te qytetit.
Nje nga shkaqet e konflikteve te shpeshta ne gjirin e shtreses feudale vendase ishin abuzimet e funksionareve te medhenj ne shperndarjen e timareve. Keta, duke pasur si qellim te grumbullonin rreth vetes sa me shume pasues dhe te merrnin tapite e tokave, te cilat synonin tei akaparonin, propozonin per zoterim timaresh vakante njerezit e tyre, pavaresisht nese keta kishin timare te tjera. Keto shkelje, edhe pse shkaktonin qortime dhe madje ndeshkime nga ana e sulltanit, i cili disave u konfiskoi edhe pasurine, nxisnin ne radhe te pare zemerimin e spahinjve te zhveshur nga timaret. Keta spahinj, tashme te shpronesuar, formonin zakonisht eeta te armatosura dhe hidheshin ne sulm, digjnin e grabisnin prona eifligaresh te medhenj, prona shteterore, qytete, nderprisnin rruget etj., dhe sepyesnin per autoritetet qeveritare. Regjistrat e kadilereve te qyteteve shqiptare tregojne se grindjet shkaktoheshin edhe midis eifligareve e spahinjve per faktin se eifligaret, pasi shtinin ne dore tapite ose zinin ndonje ofiq zyrtar me rendesi, fillonin te mos u njihnin spahinjve te drejtat qe u takonin si tapileshues.
Mosmarreveshje e konflikte te ashpra shkaktonin sidomos sipermarrjet e taksave. Heqja e nje sipermarrjeje nga dora e nje familjeje dhe dhenia e saj nje tjetre, qe ofronte me shume ose kishte miq me te forte ne Stamboll, pasohej zakonisht me turbullira. Nga interesat qe kishin familjet e fuqishme me sipermarrjet, percaktoheshin edhe aleancat dhe kundershtine midis tyre. Te pakenaqurit, duke bashkepunuar me tarafet e veta, u krijonin rivaleve veshtiresi te medha. Ato ne raste te veeanta, sikurse feudalet e shpronesuar, dergonin kunder objekteve te sipermarrjeve shteterore ose pronave te rivaleve banda te armatosura. Keto formoheshin nga eetat e feudaleve te shpronesuar, nga ato te krereve ushtarake malesore dhe ne disa raste nga luftetare me rroge te liruar pas perfundimit te lufterave, te cileve nuk u ishin dhene plotesisht pagesat qe u takonin. Kreret e Matit, nga familjet e Zogolleve dhe e eelajve me rreth njemije veta, te lidhur fshehurazi me zevendesin e qeveritarit te sanxhakut te Manastirit, qe deshi te diskreditonte eprorin dhe rivalin e vet per postin e mytesarifit te Manastirit, ne vitin 1711 sulmuan e plaekiten dy here kete qytet dhe penguan grumbullimin e taksave. Ne gusht te vitit 1712 disa feudale te vegjel peqinas, te cilet kishin tre vjet qe cenonin rendin ne qytetin e Peqinit, duke prere rrugen tregtare te Durresit dhe duke grabitur kripen e shtetit, qe shpihej me karvan ne Elbasan, demtuan rende sipermarresin e te ardhurave te skeles se Durresit. Ne maj-qershor te vitit 1714, feudalet frasherllinj, permetare e kolonjare dhunuan Voskopojen, Shipsken etj., duke grabitur bageti e plaeka deri te vathet e grave. Ne te njejten kohe, eeta prej 200-400 vetash nga Margelleei e Kuei grabiten e dogjen dajlanin e Prevezes dhe shkaterruan eifligjet e fshatrat perreth.
Ne disa raste antagonizmi nderfeudal arrinte deri atje saqe, perfaqesues te feudaleve, perkrahnin levizjet fshatare kunder pagimit te taksave per te demtuar rivalet, sikurse ndodhi ne vitet 1703-1704 dhe ne vitet 1714-1715.

nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:03 pm

Nga te gjitha keto forma te grindjeve feudale perfitonin ne fund te fundit familjet me te fuqishme, oxhaqet. Keto shfrytezonin forcat e feudaleve te vegjel, qe i merrnin ne mbrojtje kur ua kishin nevojen dhe i futnin nen varesine e tyre, ose i luftonin ato me ane te forcave ushtarake qeveritare kur nuk ua kishin nevojen. Keshtu oxhaqet forcuan pozitat e veta dhe u bene jo vetem shtyllat e pushtetit krahinor ne sanxhaqe, por edhe mbeshtetja kryesore e pushtetit qendror, i cili tashme nuk bente dot pa ta.
Disa perfaqesues me te fuqishem oxhaqesh nga radhet e ajaneve te krahinave, Porta e Larte i ngarkonte me detyren e qeveritarit te sanxhakut. Por, qofte per te frenuar fuqizimin e tyre, qofte per te marre shperblime nga ata, qofte edhe per te ndeshkuar te pabindurit, ajo brenda nje ose dy viteve i shkarkonte dhe emeronte rivalet e tyre. Familje te tilla rivale, ne gjysmen e pare te shek. XVIII, kishte pothuajse ne edo sanxhak: ne sanxhakun e Shkodres ishin eaushollajt e Bushatllinjte; ne ate te Dukagjinit ishin Begollajt e Pejes dhe Kryezite e Gjakoves; ne sanxhakun e Elbasanit ishin Verlacet e Bieakeinjte; ne ate te Beratit ishin Vlorajt, Velabishtajt e Ngurzajt; ne sanxhakun e Delvines ishin Asllanpashallite e Kokajt; ne ate te Janines ishin gjithashtu Asllanpashallite e Alizotajt.
Secila nga keto familje feudale, e mbeshtetur ne tarafet e veta e qe perbeheshin nga feudale me te vegjel dhe nga bylykbashe e krere ushtarake malesore te krahinave, si dhe nga udheheqes esnafesh neper qytete, perpiqej te merrte e te ruante pushtetin ne vend ne kundershtim me politiken e ekuilibrimit te forcave rivale qe ndiqte Porta e Larte. Si pasoje, konfliktet u shtrine ne gjithe vendin, erregullimet kapnin gjithe aparatin shteteror, pasiguria e jetes dhe e pasurise kercenonte kedo, zhvillimi ekonomik pengohej per kohe te tera.
Ne sanxhakun e Shkodres, per shkak te rivalitetit midis familjes se Bushatllinjve dhe asaj te eaushollajve, ne vitet 30 te shek. XVIII munden te sundonin familjet kryesore te sanxhakut te Dukagjinit, ajo e Begollajve te Pejes dhe ajo e Kryezinjve te Gjakoves. Rivale midis tyre edhe per pushtetin e sanxhakut te Dukagjinit, keto dy familje arriten te qeverisnin ne Shkoder duke u mbeshtetur here te Bushatllinjte e here te eaushollajt, pa siguruar qetesine e domosdoshme. Ne vitet 40, nevoja per tei dhene fund anarkise i zhvendosi forcat e brendshme, esnafet dhe malesoret, ne favor te eaushollajve, te cilet qeverisen thuajse pesembedhjete vjet me ndonje nderprerje te vogel. Megjithate, as keta nuk munden ta shuanin grindjen me Bushatllinjte derisa keta te fundit arriten te grumbullonin rreth tyre masen kryesore te zejtareve e te malesoreve dhe, ne vitin 1755, i debuan perfundimisht eaushollajt nga Shkodra. Bushatllinjte, te mbeshtetur nga shumica e shtresave shoqerore te qytetit dhe te krahines, jo vetem nuk e leshuan me pushtetin nga duart e tyre, por duke e shtrire ate mbi sanxhaket e Shqiperise Veriore, u dhane fund grindjeve te feudaleve lokale, te cilet i nenshtruan me dhune ose me marreveshje.
Ne Shqiperine Jugore, lufta per pushtet vazhdoi me gjate. Ne sanxhakun e Beratit, deri me 1764, ajo u zhvillua kryesisht midis familjes se vjeter te Vlorajve dhe deges se saj ne Berat, Velabishtajve, kur ate e mori nje familje e trete, ajo e Ngurzajve qe perkrahte Velabishtajt. Por edhe Ngurzajt nuk munden ta mbanin pushtetin veese gjer me 1788, kohe ne te cilen kundershtaret e tyre e moren dhe e mbajten deri ne 1810, kur thuajse gjithe Shqiperia Jugore ra nen sundimin e vezirit te Janines, Ali pashe Tepelenes. Ashtu si Bushatllinjte, edhe ky pasha i fuqishem i kishte dhene fund luftes per pushtet si ne sanxhakun e Janines (1787), ku grindeshin Asllanpashallite me Alizotajt, ashtu dhe ne sanxhakun e Delvines, ku mosmarreveshjet midis familjeve rivale vendase nuk reshten thuajse gjate gjithe shek. XVIII.

nga Sponsored content

Thursday	+14°	+7°
Friday	+12°	+6°
Saturday	+13°	+4°
Sunday	+11°	+1°
Monday	+11°	+1°
Tuesday	+12°	+5°

Shqiperia nen sundimin osman

Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

Re: Shqiperia nen sundimin osman

MENU

SHTYPI I DITES

REVISTA

FAQET PARTNER