Shkrimtarët e dënuar me vdekje, ja fjalët e fundit.

Visar Zhiti

Janë
plot 199 shkrimtarë e artistë, ish-anëtarë të Lidhjes së Shkrimtarëve
dhe Artistëve, të cilët përfunduan në burgjet komuniste dhe 50 të tjerë
të pushkatuar, të varur, të vdekur në tortura, pa varre. T’i rendiste
gjithë këta emra, nuk ishte e thjeshtë për shkrimtarin e poetin Visar
Zhiti. Çdonjëri prej tyre e kthente pas në kohë ish-të burgosurin e
mbijetuar, atëherë kur me shpatulla shtynte vagonët e mbushur me
minerale dhe fshinte ku të mundej ato copëza poezish që shkruante në
qelinë e errët. “Panteoni i nëndheshëm ose letërsia e dënuar”, një botim
i shtëpisë botuese “OMSCA-1”, është një homazh për të gjithë ata
shkrimtarë e artistë, të cilët u bënë shënjestër e diktaturës. U dënuan
me burgje, internime, pushkatime e varje pa gjyq. Ka qenë një kërkim i
gjatë dhe i dhimbshëm për Zhitin, i cili është munduar të nxjerrë nga
“libri i dhimbjes” ngjarje tronditëse, që kanë bërë bujë në kohën e
tyre, apo që mbetën të fshehta. Histori makabre dhe fjalë të fundit të
viktimave. “Panteoni i nëndheshëm” është një homazh, por edhe një akuzë
për të gjithë ata që u bënë palë në gjyqet-farsa të shkrimtarëve e
poetëve. “Panteoni”, i cili i vjen lexuesit në botimin e tij të dytë,
hap edhe një debat mbi atë që quhet “letërsia e dënuar”. A është shkruar
letërsi në burg, a ka pasur ajo vlera? Shkëpusim pak faqe nga libri i
Zhitit. Mes listës së të burgosurve, të torturuarve, të arratisurve, po
shkëpusim ata që u dënuan me pushkatim e që varret ende nuk u dihen.
a.m
TEATRI I VËRTETË I VRASJES:



Kopertina e librit “Panteoni i nëndheshëm ose Letërsia e dënuar”, i autorit Visar Zhiti, botim i shtëpisë botuese “OMSCA-1”

- me gjyqe, dënime etj. -
Teatrot
e pakta të Shqipërisë së re po shndërroheshin në salla gjyqesh të
hapura, kudo, në të gjithë vendin. Në Teatrin Popullor në kryeqytet, do
të luhej një tragjedi e re, pa mbaruar ende Lufta e Dytë Botërore, kur
në pushtet sapo kishin ardhur komunistët.
Mars-prill 1945. Në skenën e
mbetur bosh u vendos trupi gjykues, jo me aktorë, por me ushtarakë të
tmerrshëm si Koci Xoxe, Hysni Kapo, Bilbil Klosi, me anëtarë juristin
Halim Budo edhe mjekun Medar Shtylla, me prokuror Bedri Spahiun etj. Në
lozhën lart, në gjysmëterrin e kadifenjtë, ku zakonisht rrinte autori,
qëndronte vetë ai, diktatori i ri, Enver Hoxha, duke vëzhguar me imtësi
zhvillimet në skenë. E kishte monoklin aty pranë? Teksa zgjaste dorën
për ta marrë, mbase ndiente një si dridhje të ftohtë, se mund t’i dukej
se kishte kapur nga gryka një revolver. Po sikur t’í plaste aty? Vuante
nga oklofobia, kishte druajtje nga armët, jo nga vrasja e të tjerëve me
to. Do të dënoheshin personalitete të vendit, burra që i bënë ballë
luftës si patriotë dhe drejtuan situatat. Kundërshtarë ishin, por u
ishte dhënë roli i armikut tani. Me pushkatim, dëgjohet një zë: Kol
Tromara, Alizoti… Hurshiti… Konstandin Kote… Leka, Merlika, Golemi…
Terenc Toçi, Zef Kadarja… Borshi… Valteri… Omari… Cani… Përmeti, Daut
Çarçani, Gustav Mirdashi…
Me burgime të rënda: Koço Kota, Xhevat
Korça… Vrioni… Cara, Leskoviku… Jakov Mile, Mihal Zallari, Lazer Radi…
Gjergj Bubani, Libohova… etj.
Duartrokitje si batareja e plotonit të pushkatimit.
Prapë
gjyq tjetër, pushkatime prapë, dy anëtarë të Regjencës në vitet
1943-1944, personalitete të kulturës, Lef Nosi dhe Pater Anton Harapi,
si dhe kryeministri i asaj periudhe, Maliq Bushati. I hedhin kufoma në
gropën e përbashkët në “Kodrën e Priftit” me të pushkatuarit e Gjyqit
Special në Teatrin Popullor, me atë lozhën me kadife të arkivoltë, ku
rrinte në gjysmëterr Enver Hoxha dhe ndiqte aktet.
Dhe një dramaturg,
dom Ndre Zadeja, autori i melodramave për skenat e teatrove në Shkodër
dhe Tiranë: “Rozafa”, “Ruba e kuqe”, “Rrethimi i Shkodrës”, “Ora e
Shqipnisë”, “Hijet e zeza”, një pjesë të të cilave i kompozoi Mikel
Koliqi, kardinali i ardhshëm dhe i vetëm, por që e kaloi jetën
internimeve e burgjeve, edhe ngaqë ishte vëllai i shkrimtarit të njohur,
azilantit politik në Romë, Ernest Koliqit.
9 veta ishin, i detyruan të hapnin gropën e tyre dhe i hodhën njëri mbi tjetrin.
Dhe
do të vazhdonin gjyqet nëpër salla kinemash, auditorë të shkollave të
larta, në tempuj të fesë, në oborre lagjesh, në Shkodër, Durrës, Berat,
Vlorë, Korçë, Kukës… ky do të ishte teatri i ri, i vërtetë, i
realitetit socialist, me ankthe dhe emocione të tmerrshme, nga ato që
kur s’përftohen dot nga arti, merren nga krimi.
Po si mund të shkruhej në burg?



Nga gjyqi i at anton harapit (lart, mes), denuar me pushkatim

Ku
i fshihnin, vërtet? Pabesueshëm. Kudo dhe asgjëkund. Ishte një aventurë
e gjatë dhe e rrezikshme, një profesion më vete, për të cilin kam
rrëfyer në burgologjitë e mia, se edhe burgu me kampin e punës kanë
veçantitë e tyre, edhe pse të burgosurit janë ata që vuajnë njëlloj.
Edhe lejohej të shkruaje, por edhe nuk duhej. Kontrolloheshe shpesh dhe
rreptë dhe ridënoheshe, po të të gjenin një shkrim kundër, jo më roman,
ekspertizat e të cilave i bënin shkrimtarë të realizmit socialist,
jashtë burgut. Të burgosurit mund të mbanin ndonjë fletore, çonin letra
në familje, në çdo muaj, por të hapura. Po të donin, mund… të
denonconin. Një pjesë e kishin detyrë. Duke u shfrytëzuar rrethana të
tilla etj., të burgosurit shkruanin, delironin etj., madje edhe në
kampet e punës, ku nuk kishte kohë për asgjë dhe krijimi ishte një
sakrificë e tejme. Zbraznim mall dhe brengë, vetmi dhe mbyllje, me poezi
kështu, si ofshama e ëndrra. Lavdërohej Shqipëria e vjetër për t’iu
kundërvënë së resë dhe mes tyre fshiheshin poezitë me temën
drejtpërsëdrejti të burgut, kurse me prozën (më shumë ajo lëvrohej në
burgun e Burrelit, ku të burgosurit nuk i nxirrnin në punë),
shpaloseshin subjekte historike e legjendare, ose i arratisnin
personazhet në vende të tjera e sisteme të tjera, në nazizëm, duke
shkuar deri në Afrikën e Jugut ose shkretimeve të tejshme. Shpesh, mbi
kapakët e fletoreve dhe të blloqeve vinin emra shkrimtarësh të huaj,
gjoja ishin përkthime, por që ndërkallnin metafora ekzistenciale, të
mbijetesës dhe shprehnin realitetin diktatorial. Shkruanim dhe në pjesët
e bardha anash gazetave, në thasë çimentoje, paketa bosh, letra
cigaresh, copa çarçafi etj., dhe më shpesh në mendje. I fshihnim
kri(ji)met tona ku të mundnim, duke u ndërruar vendet, që t’u shpëtonim
kontrolleve dhe raportimeve, herë në kashtën e dyshekut, pastaj mes
zheleve, brenda në opinga, te pagurja e vajit, nën dhé, në minierë, me
mënyra që ende s’i di kush, i rikthenim për t’i pasur nëpër thasët tanë.
Ata ishin studioja e përçudnuar, biblioteka e fshehtë, arkivi i
çmendur. Dhe kishte raste që arrinim t’i shpëtonim, i nxirrnim jashtë,
duke u bërë kontrabandistë të krijimeve tona.
LETËRSIA, PARA SKUADRËS SË PUSHKATIMIT
Me masakër kishte nisur:
17
nëntori i 1944-ës, që do të shpallej si dita e çlirimit të kryeqytetit,
kishte nisur me masakër. Një varrezë masive në katin e nëndheshëm të
hotelit “Bristol”, kufoma plot. Gjumi i vdekjes dilte nga ai hotel dhe
përhapej kudo. Ky s’ishte ag, por gjak i derdhur… E vranë një nga
gazetarët më të njohur, Nebil Çikën, dy vëllezërit e shkrimtares Musine
Kokalari, Muntazin dhe Vesimin, dhe kushëririn, Syrjanë, të shkolluar në
Europë, themelues të shtypshkronjës “Mesagjeria shqiptare”, ku u botuan
kryevepra botërore. Mjaft, lëri librat, kanë vrarë intelektualë të
tjerë: Ali Panariti, Anton Fekeçi, Jakup Deliallisi, Akil Sakiqi, Lluka
Xhumari…
Dom Lazër Shantoja
Të parin meshtar
pushkatuan dom Lazër Shantojën. Pa mbaruar Lufta e Dytë Botërore, kur
nuk ishin bërë as 100 ditë që kishin marrë pushtetin sundimtarët e rinj.
Njohës i shumë gjuhëve, të gjalla e të vdekura, përkthyes i Gëtes, i
Shilerit dhe Leopardit, esperantisti i parë shqiptar, autor shkrimesh
nëpër gazeta dhe revista të kohës si “Lajmëtari i Zemrës së Krishtit”,
“Kumbona e së diellës”, “Ora e Maleve” etj., orator dhe humorist.
Në
fakt, pushkatuan gjysmën e tij, se gjysmën tjetër të trupit, duar dhe
këmbë, ia kishin prerë me sharrë gjatë torturave. Duke e mbartur
policët, në të zbardhur të 5 marsit 1945, skuadra e pushkatimit zbrazi
armët mbi atë gjysmë, s’dihet në ç’gurishtë në Tiranë. Gjysma tjetër e
tij ishte e papushkatueshme.
At Anton Harapi
Sociolog
dhe prozator, autor i një “Lahute Malcie” në prozë, “Andrra e
Pretashit”, që teksa shpalon virtyte shqiptare, i bashkëngjit dhe ato
gjuhësore, që do të përthellohen te “Vlerë shpirtnore”, “Shqiptari dhe
bota e tij” dhe “Valë mbi valë”. Problemet dhe mënyra se si i shtron,
stili i vrullshëm, etika e lartë europiane, apeli për një rimëkëmbje të
breznive dhe kombit e të unitetit, i japin kumbim aktual. Kur e çonin
drejt pushkatimit, nuk binte asnjë kambanë, ndërsa ai kujdesej udhës që
zhguni të mos i bëhej me baltë.
- Po ti baltë do të bëhesh, – i tha oficeri i pushkatimit.
- Por të shkoj te Zoti, te vdekja ime, sa më i pastër, siç isha gjatë jetës, – tha Njeriu i shenjtë.
At Gjon Shllaku
Një
vit më pas pushkatuan dhe intelektualin e lartë, at Gjon Shllaku, i
edukuar në liceun “Illyricum” të françeskanëve në Shkodër, që më pas do
të merrte leksione në tri universitete: në Holandë, Belgjikë e Francë.
Laureohet në degën e Filozofisë në Sorbonë, Paris. Botoi në revistën
“Hylli i Dritës”.
Batareja e plumbave shembi gjithçka. Terr.
Nikollë Gazulli
Autor
fjalorësh, i më të mirit të fjalëve të rralla dhe i atij onomastik
etj., Nikollë Gazulli, vepra e të cilit përmendej, por jo emri, sepse e
vranë, pa gjyq fare, i rrethuar nga bandat komuniste, ra si martir në
një shpellë, ku ishte futur për t’iu shmangur terroristëve të kuq. Nuk
ka varr. As shpellën. Por jo kujtesën e fshehtë të kohës.
Mark Dushi
Mbledhës
i folklorit, mitologjisë dhe legjendave, i leksikut dhe toponimeve,
Mark Dushi, që ka lënë në dorëshkrim mjaft vepra, edhe arkeologjike për
kryeqytetin e rrethinat, u burgos, u torturua dhe e pushkatuan kur ishte
46 vjeç.
Aleksandër Sirdani
Mbledhës folklori,
studiues pasionant, autor i mijëra faqeve në dorëshkrim, u torturua nga
oficerët e fitimtarëve dhe trupin e copëtuar e shëtitën andej nga
Kopliku për të llahtarisur njerëzinë. E goditnin me sfurk, e bënë
vrima-vrima si t’i kishte rënë breshërima e plumbave, dhe e vërvitën në
një gropë të zezë. Të vëllanë e tij, Marin Sirdanin, folklorist dhe
shkrimtar, e vunë në bankën e të akuzuarve dhe e dënuan… me djegie të
mijëra faqeve të dorëshkrimeve të tij, një gjysmë shekulli punë.
Terenc Toçi
Dhe
një arbëresh… Terenc Toçi (Terenzio Tocci), nga Strigari i Zef
Serembes, që u shkollua në Shën Mitër, në kolegjin iluminist të De
Radës. Kishte ankthin e dheut amë, të lirisë së tij dhe erdhi në
Shqipëri e ngriti Flamurin një vit më parë se Ismail Qemali. Kryengritës
nga natyra, i edukuar me frymën e fisit të vet, që nxirrte kryengritës
të çartuar që i pushkatonin, laureohet për jurisprudencë në
Universitetin e Urbinos në fillim të shekullit XX, punon në Romë, merret
me “çështjen ballkanike” dhe vendos të luftojë me armë për vendin e të
parëve. Bashkohet me djalin e Garibaldit, përbashkuesit të Italisë,
garda e të cilit kishte qenë arbëreshe, dhe kurdisin një plan: Terenci
do të shkonte në Shqipëri, në Veri, do të kryesonte Kuvendin e Besës në
Orosh për të krijuar një qeveri të përkohshme, kurse djali i Garibaldit,
Riçoti, do të zbarkonte në bregdetin shqiptar me vullnetarë italianë,
që do të sillnin armë. 30.000 kryengritës shqiptarë ishin gati tashmë,
por ndihma nga bregu tjetër po vononte padurueshëm. Plani qe penguar…
Qeveria italiane… Europa… s’dihej si e qysh. Arbëreshit i hipin xhindet,
inatin shqiptar e zbraz dhe në gazetat italiane. E ç’të bëjë tani për
Shqipërinë? Themelon në Romë “La Rivista dei Balcani” dhe shkon në
Shkodër, hap tjetër gazetë me emër mali, “Taraboshi”, mbron Shqipërinë
duke u sulur mbi këdo, edhe mbi Romën, megjithëse Italinë e mendonte
aleaten e natyrshme të dheut amë. Nën shembullin e Pashko Vasës, boton
“Shqipëria dhe shqiptarët”. E thërrasin në Itali, ushtar në frontet e
Luftës së Parë Botërore. Nxjerr revistën e re “Italia dhe Shqipëria”.
Lidhet me Ahmet Zogun. Merr detyrën e Prefektit në Korçë, pastaj drejtor
i Zyrës së Shtypit në Tiranë, deputet i Shkodrës, Konsull i
Përgjithshëm i Shqipërisë në Egjipt, kryetar i Kasacionit, Sekretar i
Përgjithshëm i Republikës Shqiptare. Katër vajzat e tij studionin në
Tiranë. Dhe beson te fashizmi, ashtu si Croce dhe D’Anunzio, “rilindësit
garibaldinë”. E mendonte dhe si zgjidhje për Shqipërinë dhe çështjen
kombëtare. Pushtimi italian e bashkoi Kosovën, po ëndërronte Çamërinë,
ndërsa e dënoi sulmin ndaj Greqisë. Me nazistët gjermanë nuk u përzje,
por erdhën partizanët dhe ai s’iku, s’kishte pse, se me këdo që vinte,
ai punonte veç për Shqipëri. Kështu tha dhe në gjyq, kur e nxorën të
lidhur bashkë me personalitete të tjera, aty te kinema “Savoja”, që
ishte bërë Teatri Kombëtar, në një nga lozhat e së cilës vëzhgonte me
monokël diktatori i ri Enver Hoxha. “Pushkatim!” – ulërinte gjenerali
partizan, Bedri Spahiu, i cili kishte pushtuar dhe vilën e Terencit,
duke e shtyrë në bodrum familjen e tij. Po biblioteka e tij, mijëra
vëllime, botime edhe të shekullit XIV, edhe pergamena? Të 17 vetat i
hipën në një kamion të mbetur nga lufta. Ishte prilli ’45. Dhe një gropë
e madhe, e pamëshirshme si krimi. Në muzg qëlluan mbi ta, breshër
plumbash. Dhe mbas 50 vjetësh, kur kishte rënë perandoria komuniste, u
gjetën skeletet e tyre. Shkroi dhe media italiane, ajo arbëreshe
patjetër.
Sabiha Kasimati
Dhe një grua, o Zot!
Sabiha Kasimati u pushkatua me pedagogët e Institutit të Shkencave të
Natyrës, ku punonin elita shqiptare, themeluar nga fizikani e
matematikani prof. Selaudin Toto, që kreu studimet në Universitetin e
Torinos, erdhi në atdhe, u zgjodh deputet… dhe e pushkatuan. Zonja
Sabiha Kasimati, shefe e sektorit të zoologjisë, hulumtuese dhe
studiuese e faunës ihtiologjike detare dhe liqenore shqiptare, s’mundi
ta botonte veprën e saj të gjerë, sepse guxoi dhe akuzoi Enver Hoxhën si
diktator. Arrestohet midis 81 intelektualëve antikomunistë për hedhjen e
bombës në Ambasadën Sovjetike dhe pa gjyq pushkatohet mes 22 të
tjerëve. E vetmja grua… Po në skuadrën e pushkatimit kishte grua?
Trifon Xhagjika
Dhe do të vazhdohej me poetët. Do të pushkatonin babanë bektashian, Ali Tomori, Manush Peshkëpinë dhe…
…biri
i një familjeje të thjeshtë në Zagori, Trifon Xhagjika, pasi kreu
studimet e larta, shërbeu në ushtri. E arrestuan në grup më 1963 dhe po
atë vit e dënuan me pushkatim. 31 vjeç.
Gjatë gjyqit u dëgjua një zë
nga salla: “Kokën lart!”. Ishte i vëllai, mjek, e arrestuan edhe atë
menjëherë. Dhe ndodhi ajo që s’kishte ndodhur, Poeti shpërtheu në
vargje, aty në bankën e të akuzuarve dhe me disidencën e profecisë i
akuzoi të gjithë, njerëz, kohë, atdhe: E pashë Atdheun
lakuriq,/(vetëm pa miq e shokë)/ mundohej të këpuste një degë dafine.
“Atdheu
është lakuriq”, me këtë titull do të botonim librin e tij të parë me
vjersha, pas rënies së diktaturës, do ta përgatiste liriku Jorgo Bllaci,
ish-i burgosur, dhe punonin së bashku në shtëpinë botuese “Naim
Frashëri”. Po ku është varri i Trifon Xhagjikës? Balta s’tregon asgjë…
Vilsoni dhe Genci
Dy
emra si në një baladë, i pari perëndimor, i dyti ilirik, dhe ishin nga
Bërzheshta e Librazhdit. Kishin lindur në të njëjtin muaj, në mars, më
1948 Vilson Blloshmi dhe më 1941 Genc Leka. Shokë të dy, të dy poetë.
Edhe vdekjen do ta kishin në një natë, më 17 korrik 1977, tek e njëjta
gropë, ndanë një përroi… Lexonin, shkruanin, mësuan frëngjishten
autodidaktë dhe përkthenin, vargjet e kujt?, të Bodlerit, Verlenit etj.,
poetë të mallkuar, siç do të ishin edhe vetë, me kuptimin real të
mallkimit. Punonin në fshat dhe i dënuan për sabotatorë. Por dhe për ato
që shkruanin. Ato janë sabotimi i vërtetë. Le të dukeshin të pafajshëm,
por a ishin ndryshe nga të tjerët?
Teksa mureve të rrugës poshtë
shtëpisë së tyre shkruhej “Armiku më i rrezikshëm është ai që harrohet”,
urdhrat e pashpallur vinin se armiku më i rrezikshëm është ai që
mendon. (…ç’do të thotë Vilson Blloshmi me poezinë “Saharaja”? Që edhe
këtu jeta jonë është shkretëtirë? Shkretëtirë do ta bëjmë edhe atë. Po
Genc Leka, që na u këndon zogjve shtegtarë, do të shtegtojë dhe ai, por
s’e lëmë ne të arratiset. Te shoku i shkretëtirës ta flakim…)
Akt-ekspertizat e poezive të tyre i bënë shkrimtarë të realizmit
socialist, që, për ironi, edhe një grua me emër perëndeshe latine, me
hark në dorë, i cili i shndërrohet në pushkë në skuadrën e pushkatimit,
dhe tjetri me një shpend grabitqar në mbiemër, që klith kobshëm epitafe
në ajër. Kjo mynxyrë do të ishte dënim dhe për ta: gracka e diktaturës
për të pasur sa më shumë bashkëfajtorë. Ndërsa me gjyq, edhe pse të
dënuar me pushkatim, u hiqet edhe e drejta elektorale për 5 vjet, për
pas vdekjes pra. Por të drejtën që ne t’i kujtojmë si poetë, nuk e
hiqnin dot….
Havzi Nelaj
I fundit, i dënuar me
varje në të gjithë perandorinë komuniste, poeti nga Kukësi, Havzi Nelaj.
Një vit para se të shembej Muri i Berlinit, më 1988, u ngrit
trekëmbëshi i drunjtë për të, brenda në qytetin verior, mu tek stacioni i
autobusëve, ku prisja gjatë dikur, të gjeja një mjet për të shkuar pas
maleve, ku isha mësues. Edhe Havzi Nelaj kishte qenë mësues dhe ishim
njohur në burg bashkë. Shtynim vagonët me mineral si skllevër dhe kisha
pasur rastin të flisnim pak dhe… për poezinë. Çuditërisht. Kishte një si
buzëqeshje të përhershme në fytyrë, duhej të ishte mirësia e tij e
pikëlluar, dhe kokën e mbante të anuar paksa nga njëri sup… si e të
varurit. Pasi kryen shkollën pedagogjike në Shkodër, Havziu do të shkojë
të punojë në Mat, por bëhen shkak disa vjersha dhe e zbojnë nga arsimi.
Dhe prapë poezia do të jetë shkak që e përjashtojnë nga Universiteti,
të cilin e vazhdonte me korrespondencë. Dhe vendos të arratiset. Në
Kosovë. Por e kthejnë dhe e dënojnë me 15 vjet burg. E çojnë të lidhur
me pranga në Spaç… Kur lirohet, nis internimi. Prapë konfliktohet me
rendin, madje ka një armë tani, ilegale, dhe e zbraz për vetëmbrojtje.
Edhe poezinë e ka ilegale. Diktatori kishte 3 vjet që kishte vdekur, por
jo diktatura. Dhe e varën, 54-vjeçar. Në stacionin e autobusëve, që
udhëtarët ta merrnin me vete pamjen e llahtarshme. Ku ta çonin? Në të
ardhmen? Dhe ishte viti kur po përpëlitej jo vetëm trupi i tij në litar,
por edhe komunizmi. Varja e fundit, teksa në kufi qëllonin me armë djem
të rinj që donin të iknin dhe i zvarritnin të vdekur.

panorama