Kur greket donin te mernin Himaren

Rrëfimi për historinë e krahinës, nën pushtimin e andartëve grekë pas shpërbërjes së Perandorisë Otomane

Himara
ka qenë dhe mbetet një ëndërr për shovinistët grekë, të cilët, me çdo
kusht donin ta kishin nën pushtetin e tyre, ashtu si dhe pjesën tjetër
të të ashtuquajturit “Vorio-Epir”. Dosja e sotme është pjesë e librit
“Historiku i Qeparoit”, me autor njërin prej emrave më të shquar të
kësaj krahine, Janko LL. Pali, (1898-1994), i cili për shumë dekada
shërbeu në këtë zonë si edukator i disa brezave.

I
shpallur "Mësues i Merituar", vetëm pas viteve ’90, autori sjell në
këtë historik të shkurtër vitet e trazuara të krahinës shqiptare, e
cila u pushtua nga andartët grekë dhe pushtuesi bëri të pamundur për ta
mbajtur nën thundrën e tyre pushtuese, duke dorovitur me pushtet dhe
pasuri bashkëpunëtorët vendas, duke na sjellë sot, gati një shekull më
vonë, një paralelizëm me ato çfarë synojnë të bëjnëqarqet shoviniste me
Himarën e bukur shqiptare.

Në kohën që po rrija pa punë në
shtëpi, pas ardhjes sime në pranverën e vitit 1921 nga kurbeti, u bë
bashkimi i krahinës sonë me qeverinë qendrore të Tiranës, në bazë të
marrëveshjes që u bë asokohe në Korfuz, midis përfaqësuesve të shtetit
shqiptar dhe të atyre të "Krahinës Autonome" të Himarës.

Ajo
kish qenë nën kryesinë e Niko Spiromilos, të vëllaut të majorit të
xhandarmërisë greke Spiros, që më 5 nëntor të vitit 1912, zbarkoi në
Spile të Himarës me një fuqi të vogël andartësh grekë dhe pushtoi
fshatin e Himarës, ku qëndronte një garnizon i vogël turk. Ai kërkoi
dhe paritë e fshatrave të tjera të krahinës që vanë e u lidhën me të e
u dorëzuan ndaj pushtimit grek.

Kjo ndoshta plotësonte dhe
dëshirën e ndonjë pjese të mjaftë të popullatës së krahinës që kish
qenë e helmatisur për një kohë të gjatë prej shkollave greke dhe prej
propagandës së kishës me Patriarkanën e Stambollit në krye.

Zbarkimi
në Himarë u shërbente mirë edhe familjes së Mile se do të u praroste
tash e tutje bllastronin e veshkur me të idesë së tyre fillogreke, po
dhe në anën tjetër do t’i shërbente luftës së Greqisë si një diversion
për luftën që bëhej në atë kohë në malet e Janinës, Bizhan, Shën
Nikoll, Manolasë, për të pushtuar atë qytet, që jipte preludin e ndonjë
zbarkimi të dytë më të rëndë aty, me qëllim që t'u merte krahët
ushtrisë turke për të mbrojtur Janinën dhe ta vinte në mes dy zjarresh.

Po
zbarkimi dhe pushtimi i krahinës prej grekëve dha shkas që të mos
shihej me sy të mirë prej një pjese të shëndoshë të popullatës, e cila
shihte në të një ngjarje jo fort interesante për vendin, sepse do çonte
në armiqësimin e fshatrave tona me të gjitha fshatrat muhamedane, prej
të cilëve krahina jonë është e rrethuar.

Në fshatin tonë, Miço
Leka, krushk me Miljat e Himarës u shfaq i kundërt për pasojat që mund
të kishte më vonë. Po ashtu edhe Nine Guma, po këtej, për të treguar
mospajtimin e tij vuri mbi kokë të tij një qylaf të bardhë, si shenje
proteste për greqizimin e vendit me de fakto pushtimin e tij nga greku,
që nga Qeparoja e deri në Palasë.

Por, majori dinak grek luajti
një politikë të përshtatshme dhe filloi të organizojë organikën e
pushtimit dhe vendosi në çdo fshat nga një person të tijin si kryetar
të garnizoneve që do shërbenin për të ruajtur vendin karshi ndonjë të
keqeje nga jashtë krahinës. Në fshatin tonë vuri Polimer Polon që e
kish kunat (burrë motre), në Dhërmi caktoi Simo Zhupën që e kish vëlla
të të ëmës, ndërsa në Vuno mund të mbështetej te Spiraj, me të cilët
ishte krushk, se vëllai Jani ishte dhëndër në atë familje. Më vonë edhe
në Kuç (se arriti deri atje) pati caktuar si kryetar të bashkisë Kadri
Gjolekën nga familja e dëgjuar e atij fshati.

Në Himarë vetë,
kishte kundërshtarë Dhimitër Andruci, Dr. Jani Rrexhua dhe Miço Karaj,
që s'kishin qenë askurrë pajtuar dhe më parë me familjen e Milo Janit,
atit të tij. Kohën e parë të pushtimit, ata të tre treguan mospajtimin
e tyre me të, duke mos i shkuar për t'a mirseardhë, siç bënë gjithë të
tjerët, po "mysafiri" pushtues, dinak siç ishte, po dhe në interes të
ndërmarjes që kish filluar, mbas pak kohe filloi e mikloi se donte të
miratohej nga të gjithë iniciativa që pati marrë dhe politikisht, po
dhe për të fituar mall e lavde dhe të ngrinte prestigjin e familjes që
nuk ishte më në pajtim me pretesionet e saj si oxhak, për aktivitet të
plogët shoqëror të atit të tyre Milos.

Kështu që, Dr. Rrexhon e
miqësoi duke e afruar e pranuar si mjek zyrtar në vend, po dhe për
nevojat e detashmentit (se s'kishte dhe tjetër). Miço Karanë e emëroi
drejtues të zyrës doganore të Spilesë. Thuhet se dhe djalit të këtij i
dha bursë, e kështu ia mbylli gojën. Vetëm Dhimitër Andruci nuk deshte
askurrë të pajtohej me të dhe mbajti një qëndrimkrenar, duke mos ju
afruar kurrë …oborrit të tij, ku interesi dhe dallkaukllëku kish
tërhequr polemin e vendit.

Në fshatin tonë kur u informua se
krushku Leka ish shprehur keq, e mori me të mirë dhe i emëroi djalin
Polo si doganier në limanin e Kastrisë, ashtu si dhe dhëndërin e tij
Miço Dhramin si roje dogane. Theotoq Spirogjika nga fshati jonë, duke
parë këtu një lloj akraballëku, si shenjë proteste, thonë se qëlloi me
pushkë drurin ku varej flamuri i Greqisë në Kastri dhe nga kjo u emërua
edhe ky gjithashtu roje dogane.

Të tre këta tanët, e mbajtën
detyrën dhe më vonë kur ushtritë dhe pushteti grek u larguan
definitivisht nga vendi, shkuan dhe ata në Greqi, ku e ushtruan për
gjithë jetën e sa dualën në pension me atë punë.

Po organizimi
civil nuk mjaftonte në krahinë që ta bënte pushtuesin të arrinte
qëllimet që pati. Ishte nevoja të organizonte dhe mbrojtjen e vendit
dhe të sigurohej nga ndonjë sulm eventual të popullsisë muslimane të
fshatrave përreth Kurveleshit e të lumit të Vlorës, që nuk e panë me sy
të mirë ardhjen e Junanit në afërsi të vatrave të tyre. Ai mobilizoi
pjesën më të madhe të popullsisë, e armatosi dhe i urdhëroi që çdo
fshat të ruajë kufijtë e tij me çetën e vet.

Këtu u ngarkua si
komandant çete Polimer Leka, vëllai i dhëndrrit të tij Naqes, që bashkë
me Jani Milon, të vëllanë e pushtuesit, kaluan tërë dimrin e vitit 1912
në malin e Çorre, bashkë me një rreshter të ushtrisë greke të rregullt,
si komandant zyrtar, që më vonë rasti e solli që t'a njoh me gradë
nënkolonel komandant në kampin e përqëndrimit në Pire, siç më ngjau.

Krahina
jonë, pra, e pushtuar dhe e organizuar tani për mbrojtje me elementin
vendës, që ishte shtuar, se me thirjen për shpëtim të "Partridhës" që
kish pas drejtuar pushtuesi, një sasi e konsiderueshme "patriotësh" në
mërgim në Greqi, Francë a gjetkë, kishin ardhur dhe ishin inkuadruar në
çetat e ngrehura, nuk vonoi dhe priti sulmin e parë të lebërve.

Në
janar 1913, një sasi e konsiderueshme bashibozukësh nga fshatrat rreth
dhe nga lumi i Vlorës sulmuan Pilurin, taborrin mbrojtës të tërë jetës
së Himarës. U luftua atje një ditë e një natë dhe megjithëse fuqitë e
vendit qenë të pakta, në krahasim me ato të sulmuesve, këta nuk mundën
të depërtonin dhe të pushtonin Pilurin, të vareshin poshtë e të bënin
të tyren qendrën e "epikratisë së Spiromilos". U derdh aty gjak lab dhe
u plagos ndonjë nga tanët dhe andarti Kacigari nga Kreta.

Shpallja
e indipedencës së Shqipërisë më 28 nëntor të atij viti, d.m.th., njëzet
e tri ditë pas pushtimit grek të krahinës sonë, nuk u duk se trazoi
shumë vendin, se s'u duk ndonjë shenjë a ndonjë ngjarje që të tregonte
ndonjë send për të shënuar. Vlora me Ismail Qemalin merrej me
organizimin e shtetit të shpallur të pavarur, ndërsa bregdeti vazhdonte
të mbronte kufijtë nga rreziku eventual i ndonjë sulmi tjetër më të
rrezikshëm.

Kufijtë pra ruheshin me kujdes nga veriu dhe nga
lindja. Në një ndeshje të rojeve tona në qafën e Llogorasë ishte vrarë
Kosta Jani nga Himara me dy tre shokë nga lebërit e asaj ane. Pushtimi
i Janinës në shkurt të vitit 1913, qe një ngjarje me rëndësi, se tani
s'mbetej më gjë për ushtrinë greke, veç se të marshonte ndaj veriut dhe
të pushtonte krahinat e Korçës dhe Gjirokastrës që, së bashku me ata të
Himarës, tashmë e pushtuar, do formonte atë pjesë të Epirit, mbi të
cilin kishin hedhur prej kohësh sytë dhe tani po plotësonte ëndrrën e
lakmuar.

Me ngjarjet që ndodhën në të, mori një emër të urryer
që dhe sot vazhdon të përmendet në analet dhe në pretendimet e pavend
të fqinjit tonë të jugut. Ushtritë e grekut, tani pa pengesë, pushtojnë
vendin dhe organizojnë mbrojtjen e pushtimeve të tyre me kufi lumin
Vjosa dhe qafën e Llogorasë, por jo më tutje, sepse shpallja e
vetëqeverimit të Shqipërisë ua pati prishur planet e tyre djallëzore të
"Megal-idesë".

Kufijtë ruheshin këtej nga ne dhe atje nga roje
të shtetit te ri. Mbërritja e ushtrisë së rregullt greke e shkriu
pushtetin andarteks të Spiro Milos dhe në fshatrat tona u vendos rendi
i ri me post-komanda xhandarmërie dhe pushteti civil që, dalëngadalë
filloi të kryejë të gjitha funksionet.

Për mbrojtje të vendit u
organizua mobilizimi i popullsisë dhe dhjetra djem të vendit shkuan të
kryejnë shërbimin ushatrak në Gjirokastër, nga ku shpërndaheshin në
pikat e ndryshme të kufirit greko-shqiptar dhe kjo vazhdoi kështu deri
sa Fuqitë e Mëdha vendosën në Firence të Italisë, kufijtë e shtetit
tonë deri në hundën Stillo për karshi Korfuzit.

Ky vendim i
detyroi grekët të tërhiqen nga zaptimi që i kishin bërë famëkeqit
Vorio-Epir, nga i cili s'u bënte zemra të largoheshin. Po ikën dhe lanë
vendin në gjendje kaotike në dimër të vitit 1913. Brenda atij viti ata
ranë përsëri në luftë me ish-aleatët e tyre bullgarë që donin medoemos
të qëndronin e të sundonin qytetin e Selenikut.

Po në pranverë
të vitit 1913, Kurveleshi i poshtëm dhe lumi i Vlorës, të nxitur dhe
nga shpallja e lirisë në Vlorë e të revoltuar që Junani qëndronte ende
në bregdet, vendosën edhe një herë tjetër ta sulmojnë e ta dëbojnë nga
vendi. Në mos gënjehem, fuqi të grumbulluara në Kuç i ranë përsëri
Pilurit dhe këtë herë do kishin depërtuar e do kishin zbritur në vetë
Himarën, me gjithë qëndresën e fortë që iu bë nga gjithë burrat e
Himarës dhe të Pilurit e ndonjë çete tjetër nga fshatrat e tjera Qeparo
e Kudhës, e ndosha dhe vunë që të gjithë të binin në luftë, se e kishin
të drejtë se luftonin për vatan e për familjet e veta.

U vranë
aty edhe nga Piluri, po u plagosën ato ditë dhe Naqe Aliu, Kiço Sava,
Leko Kosta, nga Qeparoi dhe të tjerë nga fshatrat e tjera që kishin
marrë pjesë në atë ndeshje. Po tamam në këtë kohë që luftohej në Pilur
dhe Vanovë, qeveria provizore e Vlorës me Ismail Qemalin ishte vënë në
dijeni se Kurveleshi po luftonte Himarën. Ajo u shqetësua dhe dërgoi
urdhër në Kuç që të pushohej lufta menjëherë, se çastet janë kritike,
se ende Shqipëria nuk ka kufi të caktuar dhe s'është e leverdishme që
Europa të informohet (grekët bënin çdo gjë kundër neve) se shqiptarët
bëjnë vëllavrasje.

Ky ka qenë një gjest politik i dorës së parë
dhe fuqitë e grumbulluara nuk e bënë fjalën dy dhe u tërhoqën nga
terreni i pushtuar i Vanovës dhe nga kodrat e Pilurit, dhe pas kthimit
në Kuç, u shpërndanë nga kishin ardhur. Pikërisht atë ditë është vrarë
dhe Kiço Nikollori, rrugës që shkonte për Kudhës, nga një plumb i
ftohtë që vinte duket nga shumë larg, kështu që ai nuk mundi më të
shkonte aty për ku ishte nisur.

Siç thamë, vendimi i Fuqive të
Mëdha për largimin e trupave greke nga Epiri që ish inkuadruar brenda
kufive të shtetit të tonë të ri, i bëri që të mendojnë një marifet, me
qëllim që sundimi i tyre në trevën e kontesuar, të mos zhdukej.

Kështu
ata menduan të largojnë fuqitë e tyre të armatosura, po lanë në
krahinat që zbrazën, kuadro të ushtrisë së tyre dhe shpallën botërisht
se Korça, Gjirokastra e Himara nuk pranojnë vendimin e dhënë dhe
organizohen në mënyrë që këto të shpallen autonome me emrin "Autonomia
e Vorio- Epirit", nën kryesinë e Kristaq Zografos, një renegat nga
Qestorati dhe me një qeveri provizore me pjesëmarrjen e Spiro Milos për
xhandarmërinë dhe kolonel Dhulin nga Nivicë-Bubari, të ushtrisë greke,
si ministër i Luftës së saj, pjellë të intrigës së Greqisë.

Në
historikun e fshatit tonë, në faqet XV deri VXIII, kam pas shkruar
diçka për mbi atë krijesë, famëshuar e nga dëmet që rrodhën prej saj,
për një kohë të shkurtër, që u mbajt më këmbë, që nga hinderlandi i
Vlorës e deri në Korçë, që nga shkurti i vitit 1914 e deri sa pushoi së
qeni, dhe kjo u realizua mbi një vit kur Greqia bëri mobilizimin për
t'u futur në luftë përbri aleatëve, Francës dhe Anglisë, në Luftën e
Parë Botërore.

Qeveria Greke e Venizellosit, me mobilizimin e
bërë, e zgjati përsëri pushtimin e trevave tona, i inkurajuar, duket
dhe prej aleatëve. Po, mbreti Kostandin nuk donte t’i shpallte luftë
Gjermanisë, se ish dhëndrri i kajzerit dhe qeveria ra. U bënë zgjedhje
të reja dhe fituan kundërshtarët e Venizellosit, por krahinat tona
mbetën përsëri të pushtuara nga grekët, deri sa Italia, e joshur prej
traktatit të Romës, i braktisi shokët dhe hyri në luftë në maj të vitit
1915.

Ushtritë e saj zbarkuan në Vlorë dhe zaptuan gjithë vendin
deri në Janinë, por më pas u tërhoqën dhe mbetën tej Vjosës në vijën e
kufirit të parë greko-shqiptar. Traktati i famshëm i Londrës, i paskësh
dhënë të drejtë Italisë të pushtonte Vlorën dhe hinderlandin e saj për
shpërblim të tradhtisë që u bëri shoqeve të saj, perandorive qendrore
Gjermanisë dhe Austro-Hungarisë! Këtë traktat të fshehtë e nxori në
dritë Revolucioni Rus që publikoi aktet e marrëveshjet sekrete, që
kancelaria e Carit kish bërë me aleatët.

Me zbarkimin e Italisë,
aleatët urdhëruan Greqinë të tërheqë forcat nga Vorio-Epiri dhe me
shumë dredhira, kjo u arrit në verë të vitit 1918 dhe tani italianët u
ndjenë të sigurtë se Toskëria u bë e tyre. Po nuk i kishin bërë mirë
llogaritë, se zot në vend qenë vetë populli dhe kur u ngrit ky e kërkoi
largimin e tyre, ata nuk deshën, por u shtrënguan nga lufta që u bëri
populli dhe ehodhen në det. Muza popullore e ka kënduar mirë dhe
ngjarjen e thotë