Homeri Shqipetare At.gjergj Fishta (1871-1940)

Shekulli i XIX-të po u avitej grahmave të fundit. Luftrat që i patën
shtrirë tentakulat e tyre rrëmbyeshëm mbi Ballkan e qenë afruar deri në
Vienë me qëllim paranojak pushtimin e gjithë Europës, ia thithën nga
trupi Perandorisë Osmane gjithë gjakun dhe energjinë e saj. Kësisoj
truri dhe trupi i perandorisë dikur të përbindëshme u plandosën për
tokë e bashkë me to u thanë edhe tentakulat e saj rrenimtare !
Ngjarjet
sa vinte e rrokulliseshin shpejt. Ushtria turke u thye përfundimisht në
Plevna dhe Rusia e detyroi Turqinë ta firmoste traktatin e Shën
Stefanit. Si humbëse, Turqisë iu desh t'ua njihte, veç Bullgarisë së
madhe me gjithë Maqedoní edhe autonominë Bosnjes e Herzegovinës.
Nga
ana tjetër Greqia, për fitimin e pavarësisë të së cilës gurë themeli
qenë bërë trimat arvanitas gjysëm shekulli më parë, mbasi e hodhi lumin
u bashkua asokohe me tufën e çakenjëve sllavë që orvateshin të
rrëmbenin sa më shumë toka historikisht të banuara nga shqiptarët.
Pikërisht,
në këto kohë të turbullta, Kombit Shqiptar i dilte një mbrojtës i
denjë, Patër Gjergji Fishta. Jeta e tij u shtri mbi kapërcyellin e
vështirë të dy shekujve.
Kombi ynë, duke e pasë ruajtur në shekuj
vitalitetin e tij, kish mbijetuar. Jetonte vërtetë, por jo i inkuadruar
në atë strukturë shoqërore-ekonomike që quhet shtet. Ky koncept,
abstrakt për shumëkënd, madje deri edhe për mëndjet e ndritura
shqiptare të asaj kohe, ishte ende i pakristalizuar. Disa rilindas e
përfytyronin shqiptarin në suazën e një protektorati. Të tjerë e
mendonin kombin tonë të bashkuar në një kanton. Pikërisht në këto
rrethana tejet vendimtare për kombin tonë, kur e ardhmja e tij ish e
rrethuar nga një mjegullnajë krejtësisht e turbulltë edhe kur Bismarcku
Shqipërinë e shihte si " një shprehje gjeografike" duke shtuar edhe
"... shqiptarët as gjuhë të tyre të shkruar nuk kanë …", Patër Gjergji,
duke i peshuar edhe drejtëpeshuar të gjithë këta faktorë, u bë njeri
nga nismëtarët e Kongresit të Manastirit. Ai e kuptoi drejtë se Turqit
e Rinj donin përkrahje e prandaj ata, me Hyrrijetin, lejuan për herë të
parë mësimin e gjuhës shqipe si gjuhë të dytë në shkollat fillore si
edhe ruzhdijet, (por shqipe e shkruar me shkronja arabe). Tek personi i
tij u ndërthurën madhështíja e tij parashikuese me patriotizmin e
mirëfilltë. Ai e shihte qartë se nuk kishte si të bashkohej kombi ynë
në një shtet të mirëfilltë kur gjuha e tij shqipe të shkruhej me
"kirilicat" e Kirilit apo me "krrabat" osmane që për më se 500 vjet u
kishin ngecur në fyt shqiptarëve! Zgjedhja e tij si Kryetar i Komisísë
së Alfabetit Shqip flet qartë për ndikimin e madh bindës që ai pati
ndër pjesëmarrësit e Kongresit. Pra, Patër Gjergji, lojti rol kryesor,
duke u bërë pjesë e rëndësishme e asaj kryeure që lidhi Rilindjen tonë
Kombëtare me Pavarësinë e Shqipërisë, në atë kapërcyell shekujsh !
Lidhur
me autoritetin e padiskutueshëm patriotik të At Gjergjit, ia vlen që në
këtë kontekst, duke iu referuar pikërisht viteve kur shkrimi i shqipes
me germa latine u bë një realitet, të sjell edhe një kujtim timin
personal, që mbresë të pashlyeshme ka lënë tek unë. Ishte viti 1954.
Kishim vajtur së bashku me nënën t'i bënim një vizitë Hafëz Ali Korçës.
Në bisedë e sipër fillon Hafëz Aliu dhe na flet se ç'fatkeqësi
kombëtare ishte përndjekja e dhunëshme që regjimi komunist po i bënte
Klerit Katolik të cilit ia kositi kokat më të vyera të tijat. Përmëndi
shumë syresh si Dom Ndré Zadêjën, At Vinçens Prendushin dhe të tjerë. E
pastaj, mbas një pushimi të shkurtër, mori frymë dhe shtoi (pak a shumë
tekstualisht): " …këta (komunistët), nuk kanë as fé dhe as atdhé. Të
kish qenë gjallë Patër Gjergji, as para tij nuk do të stepeshin e do
t'a përdhosnin e t'a zhduknin. …Ç'përbindësha që janë…" Pastaj heshti.
E pashë se u përlot e nuk fliste dot. Mbas një pushimi shtoi: "E kam
dashur dhe respektuar pa kufi për vlerat e tija të pashterëshme si edhe
për atdhetarizmin e tij… Me këmbënguljen e tij gjuha jonë e lashtë
gjeti sintetizim të shkruar… Nuk kam si t'a harroj me sa dashuri më
përqafoi dhe më përgëzoi, (kur qemë takuar shumë vite më vonë), që në
demonstratën e madhe të Korçës më 1910 kundër shkruarjes së gjuhës
shqipe me shkronja arabe, unë bekova shkronjat latine të abecesë shqipe
të Kongresit Manastirit dhe thashë edhe një lutje për to…"
Edhe
sikur aktiviteti patriotik i Patër Gjergjit të qe ndalur në nëntorin e
1908-ës, aq sa kish bërë Ai për kombin e Tij deri atëherë, mjaft do të
ishte, që emri i Tij të shkruhej me gërma të arta.
"Gjuha shqipe
vojt kah perëndimi", kish thirrur atëbotë Patër Gjergji … dhe kish
pasur të drejtë sepse me veprën e Tij realizoi aspiratat
mbarëshqiptare, realizoi edhe ëndrrën e Naimit të madh që kërkonte
"diellin që lind andej nga perëndon".
Por për Të nuk kish të ndalur përkushtimi atdhetar.
Më
1913-ën, në shënjë revolte kundra Fuqive Ndërkombëtare që e mbanin të
pushtuar Shkodrën, Patër Gjergji do të ngrinte Flamurin Shqiptar në
Kishën e Gjuhadolit. E, në shënjë vëllazërimi dhe solidarizimi mes
muslimanëve dhe katolikëve, do të lidhte me një banderollë dritash
Kishën me minaren e Xhamisë së Fushë Çelës. Çuan atëherë "qeveritarët e
huaj" dërgatën e tyre që mes kërcënimesh frikësuese urdhëruan uljen e
flamurit por "Frati trim" me ironinë e Tij të guximëshme u tha:
"Flamuri jonë e ka për ndérë të gjuhet prej topash t'huej".
Më 1919
e shohim delegat në mbrojtje të çështjes sonë kombëtare, së bashku me
Imzot Bumçin, në Konferencën e Paqës në Paris. Dhe ç'është për tu
theksuar, jo rastësisht Kryeministri i Qeverisë së Durrësit Turhan
Pashai vendosi të largohej vullnetarisht nga kryesimi i delegacionit në
konferencën e njohur si Konferenca e Versailles. "… Eshtë më e udhës që
para Kancelerive Europiane të paraqitet një Prelat Katolik se sa një
ish ambasador i Turqisë së vjetër në Shën Peterburg."
Në vazhdim,
mbas zgjedhjeve të 6 qershorit 1921, deputetë të Shkodrës në
Parlamentin Shqiptar zgjidhen Patër Gjergj Fishta si edhe Dom Ndré
Mjeda e bile Patër Gjergji zgjidhet edhe nënkryetar i Parlamentit
Shqiptar. Me këtë rast është mjaft domethënëse fjala e analistit të
hollë politik, sekretarit të Ambasadës Hungareze në Romë, thënë Patër
Pal Dodës "Ju keni disa deputetë në Parlament që do të lenin nderë edhe
në Odën e Komuneve të Londrës".
Në tetor të vitit 1921 At Gjergji
Shkollës Françeskane i shtoi edhe pesë klasa dhe e quejti "Gjimnazi
Illyricum", bërthama e të cilit qe shkolla fretnore e themeluar që më
1861, i së cilës shkollë Pater Gjergjit, që më 1902 ishte drejtor dhe
me ç'rast ai futi si gjuhë shkollore shqipen duke e kaluar gjuhën
italishte si gjuhë të huaj të dytë.
Marr shkas këtu të kujtoj edhe një ndodhí personale.
Tek
Imzot Luigj Bumçi, Ipeshkvi i Lezhës i cili banonte në Kallmet, kam
shkuar më 1943 me t'im atë të cilin ai e kishte ftuar të kalonin një
ditë së bashku. Biseda ndërmjet Imzot Bumçit dhe t'im eti, më së
shumti, u zhvillua rreth Patër Gjergjit dhe veprës së Tij. Në pasdreke
vonë, para se të largoheshim, Imzot Bumçi drejtohet nga biblioteka e
tij shumë e pasur dhe nxjerr Lahutën e Malsisë, merr penën dhe si e
ngjyen në bojë me ngadalë duke u menduar, shkruan këtë autograf, i cili
gjatë viteve, sa herë e lexoja, aq më shumë më prekte: "Kët dhuratë
t'vyeme, i dashtun Xhevat, e kishe tagër me t'a pasë dhânë vetë Padër
Gjergji, q* italishten e hoqi prej nji shkolle e ty për hjekje q* bâne
t'gjuhës italiane prej tânë shkollave fillore t'Shqypnisë".
Në vazhdim, Patër Gjergjin e shohim të ftuar mes poetëve më të shquar të botës më 1922 në New York.
E shohim gjithashtu si kandidati i parë shqiptar i propozuar për çmimin Nobel !
Gjatë
udhëtimit transoqeanik Ai shkruan edhe këngën "Lugati", ku Mehmet Ali
Pasha i shfaqet si lugat Krajl Nikollës dhe e nxit … me djegë e lá
n'gjak Plavë, Gusí e Malsí.
Dhe patër Gjergji, përgjatë asaj hullije, e mbyll këngën me vargjet e bukura dhe domethënëse:

"I huptë Zoti përnjimend,
Knjaz Nikollë edhe gjithkênd,
q* mendon e shorton zí
Për të buk'rën këtë Shqipní !"

E
gjejmë Patër Gjergjin flamurtar të çështjes shqiptare më 1930 në
Konferencën Ballkanike të Athinës e fill mbas saj gjatë vitit 1931 në
konferencën e Stambollit. Më 1932 vete në Bukuresht ku me pathos të
lartë mbron sërish çështjen shqiptare. Dhe nuk duhet harruar se
udhëtimet atëhere nuk bëheshin me avjonë Boeing por zgjasnin me javë të
tëra dhe angazhonin edhe lodhje jo të papërfillëshme fizike.
Kudo që
vente Patër Gjergji një idé fikse kish: Të propagandonte për çështjen
tonë kombëtare si edhe ta rriste rrethin e miqve të Shqipërisë. Sa i
takon pjesës së dytë të këtij pohimi, pikërisht lidhur me rritjen e
rrethit të miqve të Shqipërisë, ai i qëmtonte me kujdes të veçantë dhe
i përzgjidhte mirë këta të fundit. Pra, strategjia e tij ishte të
siguronte mbështetjen e shteteve, popujt e të cilëve kishin pasë lidhje
të lashta e tradicionale miqësie me popullin tonë. Kurse taktika e tij
mbështetej në afrimin me njerëz që kishin ndikim ndaj aparatit shtetror
të tyre që sa më efektivisht t'i shërbehej çështjes sonë kombëtare !
Dhe rezultatet pozitive jo që nuk munguan por u bënë edhe shumë të
prekëshme.
Albanologu Maksimiljan Lambertzi, njeri nga tre
personalitetet gjermane në fushë të albanologjisë, jo rastësisht e
përkthen Lahutën në gjermanisht, duke e quajtur autorin e saj "Homer
shqiptar" dhe veprën e tij "Iliadë shqiptare". Ai e sintetizon veprën e
Fishtës si vijon:
"… Lahuta e Malsisë e Gjergj Fishtës, jo vetëm që
ka rândësi në pikëpamje artistike, por ajo, porsi vêna e mirë që sa mâ
shumë vjet kalojnë aq mâ vlerë merr, tue qenë se ajo âsht pasqyra,
magazina e kopja besnike e jetës, e shpirtit, e dëshirave e
përpjekjeve, e luftës dhe e vdekjes së shqiptarëve: me nji fjalë,
Lahuta âsht shprehja mâ e kjarta e dokeve të fshatarëve, banorë të
Maleve të Veriut. E prejse doket e lashta të fiseve malore janë gjykue
të zhduken nga tallazet e forta të civilizimit, lexuesi, letrari,
folkloristi, juristi e historiani i nesërm kanë për t'ia dijtë për nder
në dhetë a qindvjetët e ardhshëm Poetit, i cili në Lahutë të Malsisë na
la nji ritrat (portret) të shqiptarit, të përshkruem nga goja e
dëshmitarëve njikohsorë, ashtu si këta e gjetën në agimin e shekullit
të XX-të, me atë ndryshim të vogël që shqiptari pësoi ç'prej kohëve të
largëta të iliro - thrakëve." Duke e lënë më një anë kompetencën dhe
autoritetin e Lambertz-it, rëndësi të jashtëzakonëshme merr ky pohim i
tij edhe për vetë kushtet konkrete në të cilat bëhet, duke dalë nga një
kathedër universitare e një shteti të diktaturës proletare, ndërkohë që
në atdhenë e Tij Fishta anatemohej.
Patër Gjergji, me përpjekjet e
tija në drejtim të sensibilizimit të opinionit ndërkombëtar rreth
faktit se ishte i qënësishëm një komb dhe një popull autokton shqiptar
i vendosur në trojet e tija Iliro - Thrakase, futi në valle edhe
personalitetin tjetër të përmasave ndërkombëtare, Albanologun tjetër të
shquar, Prof. Norbert Jocklin. Po zgjedh një prej thënjeve të tija me
të cilën portretizohet vepra e At Gjergj Fishtës:
"Fishta, shikjue
n'atë kênen e vet, pa dyshim âsht krejtësisht romantik. Rrâjisja e tij
mbi kombsín, zgjedhja e lândës, fuqija, gjallnija e nderimi i
shprehjevet të tija, sidomos trajta e përmbajtjes së veprës së tij
kryesore Lahuta e Malcís - me mbishkrimin tërhjekës të dokeve e të
zakoneve kombëtare e bâjnë dishmí mjaft kjartas ... Fishta, kjo zhení e
rrânjosun në tokën amtare të popullit shqiptar, q* për shkak të njohjes
së këthellë të tij mbi literaturën e popujve klasikë e mbi jetën
shpirtnore të kombeve të tashme të Evropës, u kap në majë mâ të naltat
të mâ të haptës kulturë."
Gjithashtu arbëreshin albanolog dhe
njeriun me rreth të gjerë ndikimi në Itali, Gaetano Petrotta, Fishta e
kishte bërë aq për vete sa që ai shprehej:
"Fishta është ndër të
parët e ndër më të mëdhenj atdhetarë, të cilët në kohë më të vështira
bënë çmos për t'a mbajtur gjallë lëvizjen kombëtare kundër dhunës
barbare të qeverisë turke, kundër lakmisë dhelpërake serbe dhe kundër
propagandës greke. Kudo që shtrohej çështja e Shqipërisë, At Fishta
gjëndej aty pranë e, ku me vepra e ku me shkrime, sidomos me poezinë e
tij të gjallë, zgjonte nga gjumi më të plogështit dhe mbante gjallë
gjithmonë shpresën e ardhmërisë."
Në vijim të kësaj brazde
konsideratash e përcaktimesh lidhur me veprën e Fishtës kundruar nga
këndvështrimi patriotik e kombëtar, nuk mund të lihen në heshtje pa u
përmëndur pohimet e personaliteteve shkencore shqiptare banues në
Jugosllavi se:
"Lahuta e Malcis është enciklopedí e kombit"
(Rexhep Qosja), ose "shqiptarët në Jugosllavi, duke e mësuar përmendësh
Lahutën e Malcis, përvetësuan arsimin kombëtar kur ky mungonte"
(Zekerja Cana).
Kurse një nga personalitetet, pa asnjë mëdyshje,
madhore të kulturës shqiptare, Prof. Eqrem Çabej, i cili për vetë
natyrën e tij tejet të matur e të drejtpeshuar si hulumtues edhe
studjues që ishte, veprën e At Gjergjit e përcakton kështu:
"Fishta
qe nga ato natyra, të cilat ngrihen e rriten dalëngadalë prej qarkut të
tyre … dhe bash nga kjo rrënjosje te trualli i vet, ai u bë në një
tjetër kuptim, më tepër se sa Naim Frashëri, poeti kombëtar i
Shqipërisë." Të vazhdoj duke cituar ç'është thënë në drejtim vlerësimi
madhor patriotik për Patër Gjergjin, e ndjej se do t'i kalonte mbase
kufijt e durimit qoftë të ndigjuesit apo edhe të lexuesit. Por besoj se
vetë autoriteti i personaliteteve që do të citoj, si edhe stili i tyre
i përkryer … mbase më nxjerrin të pafajshëm: Prof. Ernest Koliqi,
vrojtuesi i hollë dhe stilisti i përkryer, mbase më eleganti në gjininë
e tij, shprehej:
"… Lexoni nji varg të Lahutës së Malcis. Vênja
veshin kumbimit të tij. Vëreni vendosjen e fjalëve në fjali. Menjiherë
ju rrëmben magjia e tingullit të posaçëm të gjuhës sonë, të gjuhës q*
mësuem në prêhën të nânës dhe ka shijen e qumështit amtar. Ndigjojmë në
tetërrokshat e Fishtës jéhin e zanave të tokës shqiptare … asnji si
Fishta nuk zgjon e ngacmon mbrenda nesh tharmet cilësuese, q* ndryn në
vetvete mysteri jetik i gjakut arbnuer." Ndërsa liriku, ëndërrimtari,
hyjnori dhe i hajthmi si ai, Lasgush Poradeci, e quan Fishtën:
"…
vazhdimtar në vallen e Kombit, Frymëtar i fjalës, i cili solli dhuratën
e vet në Adhurimtaren e Atdheut-shpirt, Mendimin e Parathënësve të
Shqipes … shkëmb i shpirtit dhe shkëmb i tokës shqiptare."
E tashti,
në vijim të kronologjisë së viteve, vijmë edhe tek dy vitet e fundit të
jetës së Patër Gjergjit. Mbi Europë dëndësoheshin retë e zeza të
stuhísë së II-të botrore.