Shqiperia nen sundimin osman
Faqja 2 e 2
Faqja 2 e 2 • 
1, 2
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:04 pm
2. PASHALLeKU I SHKODReS NeN SUNDIMIN E BUSHATLLINJVE.
LUFTA PeR SHKePUTJE NGA STAMBOLLI
(1771-1796)
Ardhja ne fuqi e Bushatllinjve
Qeverisja e sanxhakut te Shkodres nga perfaqesuesit e pashallareve te Gjakoves dhe te Pejes, nuk mundi te ndalte gjendjen anarkike; konfliktet nuk reshten as ne qytete e as ne krahina ku vepronin perkrahesit e dy familjeve te fuqishme feudale shkodrane: eaushollajve dhe Bushatllinjve. Me 8 shtator 1736 ne mes te tregut te Shkodres u vrane e u plagosen 29 veta nga tarafet e esnafeve te tabakeve (qe perkrahnin Bushatllinjte) dhe te terzijve (qe perkrahnin eaushollajt). Tete dite me vone u vrane e u plagosen 87 veta ne nje konflikt midis krahinave te Shkrelit dhe te Kastratit, i cili filloi me arme zjarri dhe perfundoi me shpata.
Gjate luftes austro-osmane te viteve 1736-1739 banoret e Malesise se Madhe u ngriten perseri kunder sundimit osman nen nxitjen e kryepeshkopit te Tivarit, Mehill Sumes, dhe, duke u bashkuar me ushtrite austriake, u bene balle me sukses ekspeditave ndeshkimore te vezir Mahmud pashe Begollit. Nderkohe feudalet shkodrane e vleresuan fuqine e tyre luftarake dhe bene pereapjet e duhura per ta perdorur ate ne dobi te synimeve te veta. Qe ne kete kohe malesoret filluan te luanin rol me rendesi ne luften e familjeve rivale vendase per te shtene ne dore pushtetin e sanxhakut. eaushollajt ishin te paret qe e shfrytezuan kete force kunder vezirit pejan, Mahmut pashe Begollit, dhe perkrahesve te tij, Bushatllinjve. Me ndihmen e malesoreve eaushollajt, me 5 shkurt 1739 vrane vezirin ne mes te rruges dhe arriten te merrnin pushtetin ne sanxhakun e Shkodres qe e mbajten thuajse per dhjete vjet rresht. Gjate kesaj kohe deshtuan orvatjet e Bushatlinjve dhe te perkrahesve te tyre, tarafit te fuqishem esnafor te tabakeve te Shkodres dhe agallareve te pasur e guximtare te Ulqinit, per te permbysur eaushollajt. Keta, duke bere per vete malesoret dhe duke gezuar perkrahjen e tarafit esnafor te terzijve, qe mbronte edhe interesat e tregtareve shkodrane, arriten te hynin ne lufte dhe te sprapsnin me arme forcat e valiut te Rumelise, te cilat erdhen ne Shkoder per te nxjerre disa taksa te reja, qe tregtaret shkodrane nuk deshen tei paguanin. eNuk ka krahine ne bote kaq te pabindur ndaj sulltanite, shkruante ne kete kohe zevendeskonsulli venedikas, Anton Duoda. Duke organizuar nje sulm rrethues, eaushollajt vrane me 8 gusht 1731 ne sarajin e vet edhe Ethem pashe Begollin me te vellane, te cilet Porta e Larte i kishte derguar te qeverisnin ne Shkoder pas revoltes se eaushollajve kunder valiut te Rumelise. Por dy vjet me vone, me 1753, Porta u detyrua teu ligjeronte pushtetin. Megjithate, lufta e eaushollajve kunder Begollajve, Kryezinjve dhe Bushatllinjve, vazhdoi te ashpersohej dhe te demtonte veeanerisht zhvillimin ekonomik te vendit, gjer ne tetor te vitit 1755.
Paaftesia e eaushollajve per te vendosur hegjemonine e tyre mbi kundershtaret dhe per tei dhene fund anarkise ne sanxhak, e detyroi tarafin e terzijve te mos i perkrahte me ata dhe te pajtohej me tarafin e tabakeve, ne krye te te cilit kishte dale Mehmet bej Bushatlliu (vdiq me 1775). Ne kete menyre ata shpresonin qe te vendosej nje pushtet i vetem e i forte, per te cilin ishin te interesuar kryesisht zejtaret e tregtaret. Lufta shpertheu dhe ne keto rrethana, eaushollajt te braktisur nga forcat kryesore te tarafeve te tyre, u debuan nga Shkodra. Bushatllinjte mbeten e vetmja familje e madhe vendase qe mundi te merrte pushtetin e sanxhakut.
Pas debimit te eaushollajve, Mehmet bej Bushatlliu ende nuk ishte emeruar qeveritar i sanxhakut te Shkodres, por, i perkrahur nga dy tarafet esnafore dhe nga forca malesoresh me rroge, ai ishte ne fakt sundimtari i vertete i vendit, derisa Porta e njohu ate si mytesarif te sanxhakut te lartpermendur ne gusht te vitit 1757, duke i dhene edhe titullin pashe. Nga kjo kohe e deri me 1831 familja e Bushatllinjve, e mbeshtetur ne shumicen e ajaneve te sanxhakut, te bylykbasheve dhe te bajraktareve, si dhe nga nje pjese e mire e zejtareve, te tregtareve e te detareve, mbajti pa nderprerje kete pushtet duke e trasheguar.
Per perforcimin e pushtetit te vet, Mehmet pashe Bushatlliu ndoqi ne pergjithesi nje politike te brendshme qe u pershtatej edhe interesave kryesore te vendit. Synimi i kesaj politike ishte ne radhe te pare te vendoste rregullin e qetesine kaq te deshiruar si nga fshataresia, ashtu edhe nga qytetaret e demtuar rende gjate periudhes se anarkise.
Arritja e ketij synimi ishte e pashkeputur nga zgjidhja e nje vargu eeshtjesh. Nje nga keto ishte mposhtja e ajaneve te fuqishem kundershtare. Qe para njohjes se tij si mytesarifi i sanxhakut, Mehmet Pasha e kishte filluar kete detyre dhe thuajse kishte eleminuar kreret e tarafeve esnafore te tabakeve dhe te terzinjve, si dhe nje varg kreresh te tjere. Disa krere kishin mundur te arratiseshin, por ai nuk i la te qete gjate gjithe jetes se vet.
Mehmet Pasha i kushtoi vemendje mbeshtetjes se pushtetit te tij nga ana e elementit te krishtere, forca ushtarake e te cilit ne sanxhakun e Shkodres ishte shume e rendesishme. Kete mbeshtetje ai e arriti duke mbrojtur tregtaret e krishtere e duke bashkepunuar me ta, duke shtuar pjesemarrjen e malesoreve katolike ne ushtrine e tij me pagese dhe duke mos penguar veprimtarine e klerit katolik. Me perkrahjen e krereve ushtarake malesore dhe me njohjen e privilegjeve te tjera te malesive, ai arriti te siguronte prej ketyre nje burre per shtepi ne rast lufte dhe pagesen e nje dukati per shtepi ne vit.
Nje eeshtje e rendesishme, kryesisht me karakter ekonomik, ishte zgjidhja e mosmarreveshjeve midis ulqinakeve dhe venedikasve, te cilat pengonin zhvillimin e lire e te sigurt te tregtise ne sanxhakun e Shkodres. Konkurrenca e pameshirshme e venedikasve me floten ulqinake ne rritje e siper, kishte shtyre nje pjese te mire te agallareve te Ulqinit qysh ne vitet 20 te shek. XVIII te lidheshin shume ngushte me nje rival te fuqishem te Venedikut, me Beun e Tripolit. Si rrjedhim, flota e Ulqinit dhe e Tripolit bashkepunonin per mbrojtje, por ne disa raste sulmonin edhe flotat perendimore e sidomos ate te Venedikut. Keshtu, pirateria kishte marre hov ne Adriatik dhe Ulqini ishte bere nje fole piratesh. Mehmet Pasha e luftoi me ashpersi piraterine e ulqinakeve si dhe lidhjet e tyre me Tripolin, duke djegur te gjitha anijet pirate qe shtiu ne dore. Keshtu brenda nje kohe te shkurter Ulqini u kthye ne nje qytet normal tregtie e lundrimi dhe Bushatlliu siguroi marreveshjen si me agallaret e ketij qyteti, qe kerkonin te punonin me anijet e tyre ne kushte te qeta brenda e jashte vendit, ashtu edhe me autoritetet e Republikes se Venedikut, ne duart e se ciles ishte nje pjese e mire e tregtise ne Adriatik. Si rrjedhim, Anton Duoda njoftonte: easkush nuk guxon me te shkoje ne Berberi (eshte fjala per Tripolin - shen. i aut.)e, se u shpall urdhri qe ene brigjet e Tivarit, Valdanosit e Shen Gjinit te Medues si dhe ne Gryken e Bunes, askush te mos guxoje te trazoje shtetasit venedikas, sepse i shkon kokae.
Frytet e nje politike te tille te brendshme, qe vendosi me te vertete rregullin e qetesine, u pane qysh ne dhjete vitet e para te sundimit te Mehmet Pashes, sidomos ne fushen e prodhimit dhe te qarkullimit te mallrave.
Qyteti i Shkodres, qender e tregut nderkrahinor te Shqiperise se Veriut
Ndryshe nga qytetet e tjera shqiptare, Shkodra kishte kushte shume te favorshme per teu bere qendra me e rendesishme ekonomike e vendit.
E vendosur anash nje liqeni te madh, te pasur me peshk dhe te lidhur me detin nepermjet lumit te lundrueshem te Bunes, e rrethuar me fusha, qe udhetaret i kishin cilesuar ete bukura e pjelloree, e pershkuar nga rruge tregtare qe vinin nga Kosova, nga Shqiperia Qendrore e Jugore, nga Maqedonia e nga Bosnja, Shkodra u rrit jo vetem si qendra administrative e nje sanxhaku te rendesishem, por para se gjithash si qender zejtare e tregtare. Pervee skeles se saj ne lumin Bune, limanet e Tivarit, Ulqinit, Lezhes dhe te Durresit ishin gjithashtu skela te saj. Me 1736, zevendeskonsulli venedikas ne Shkoder, qe ishte tregtari shkodran Anton Duoda, shkruante se qyteti i Shkodres numeronte nje mije dyqane ne treg. Tre vjet me vone, gjeografet venedikas njoftonin se Shkodra ishte enje qytet i madhe, ishte eqyteti kryesor i Shqiperisee. Aty nga fundi i shek. XVIII ajo numeronte 6 700 shtepi, d.m.th rreth 30-35 mije banore, ndersa konsulli rus ne Raguze, himarioti Gjika, e emonte popullsine e qytetit deri ne 60 000 fryme.
Per fuqizimin ekonomik te Shkodres sherbeu ne menyre te veeante qyteti shqiptar i Ulqinit me 7-8 mije fryme, i cili qysh ne fillim te shekullit kishte nje flote tregtare prej 250 njesish te medha e te vogla te ndertuara ne kantieret e veta, prej nga vazhdimisht hidheshin ne det anije te ndryshme te tipave tartane, polake, pink, trabekull, felike si dhe nje numer i madh barkash. Punetoret, te gjithe myslimane, zoteronin dijeni te shumta e te shumellojshme per ndertimin e anijeve. Duke qene fare afer kesaj skele dhe duke qene pjesetare ne investimet e flotes ulqinake, tregtaret e Shkodres, e rrjedhimisht edhe qytetaret e saj, paten te kjo flote nje mjet te rendesishem per tregtine e mallrave.
LUFTA PeR SHKePUTJE NGA STAMBOLLI
(1771-1796)
Ardhja ne fuqi e Bushatllinjve
Qeverisja e sanxhakut te Shkodres nga perfaqesuesit e pashallareve te Gjakoves dhe te Pejes, nuk mundi te ndalte gjendjen anarkike; konfliktet nuk reshten as ne qytete e as ne krahina ku vepronin perkrahesit e dy familjeve te fuqishme feudale shkodrane: eaushollajve dhe Bushatllinjve. Me 8 shtator 1736 ne mes te tregut te Shkodres u vrane e u plagosen 29 veta nga tarafet e esnafeve te tabakeve (qe perkrahnin Bushatllinjte) dhe te terzijve (qe perkrahnin eaushollajt). Tete dite me vone u vrane e u plagosen 87 veta ne nje konflikt midis krahinave te Shkrelit dhe te Kastratit, i cili filloi me arme zjarri dhe perfundoi me shpata.
Gjate luftes austro-osmane te viteve 1736-1739 banoret e Malesise se Madhe u ngriten perseri kunder sundimit osman nen nxitjen e kryepeshkopit te Tivarit, Mehill Sumes, dhe, duke u bashkuar me ushtrite austriake, u bene balle me sukses ekspeditave ndeshkimore te vezir Mahmud pashe Begollit. Nderkohe feudalet shkodrane e vleresuan fuqine e tyre luftarake dhe bene pereapjet e duhura per ta perdorur ate ne dobi te synimeve te veta. Qe ne kete kohe malesoret filluan te luanin rol me rendesi ne luften e familjeve rivale vendase per te shtene ne dore pushtetin e sanxhakut. eaushollajt ishin te paret qe e shfrytezuan kete force kunder vezirit pejan, Mahmut pashe Begollit, dhe perkrahesve te tij, Bushatllinjve. Me ndihmen e malesoreve eaushollajt, me 5 shkurt 1739 vrane vezirin ne mes te rruges dhe arriten te merrnin pushtetin ne sanxhakun e Shkodres qe e mbajten thuajse per dhjete vjet rresht. Gjate kesaj kohe deshtuan orvatjet e Bushatlinjve dhe te perkrahesve te tyre, tarafit te fuqishem esnafor te tabakeve te Shkodres dhe agallareve te pasur e guximtare te Ulqinit, per te permbysur eaushollajt. Keta, duke bere per vete malesoret dhe duke gezuar perkrahjen e tarafit esnafor te terzijve, qe mbronte edhe interesat e tregtareve shkodrane, arriten te hynin ne lufte dhe te sprapsnin me arme forcat e valiut te Rumelise, te cilat erdhen ne Shkoder per te nxjerre disa taksa te reja, qe tregtaret shkodrane nuk deshen tei paguanin. eNuk ka krahine ne bote kaq te pabindur ndaj sulltanite, shkruante ne kete kohe zevendeskonsulli venedikas, Anton Duoda. Duke organizuar nje sulm rrethues, eaushollajt vrane me 8 gusht 1731 ne sarajin e vet edhe Ethem pashe Begollin me te vellane, te cilet Porta e Larte i kishte derguar te qeverisnin ne Shkoder pas revoltes se eaushollajve kunder valiut te Rumelise. Por dy vjet me vone, me 1753, Porta u detyrua teu ligjeronte pushtetin. Megjithate, lufta e eaushollajve kunder Begollajve, Kryezinjve dhe Bushatllinjve, vazhdoi te ashpersohej dhe te demtonte veeanerisht zhvillimin ekonomik te vendit, gjer ne tetor te vitit 1755.
Paaftesia e eaushollajve per te vendosur hegjemonine e tyre mbi kundershtaret dhe per tei dhene fund anarkise ne sanxhak, e detyroi tarafin e terzijve te mos i perkrahte me ata dhe te pajtohej me tarafin e tabakeve, ne krye te te cilit kishte dale Mehmet bej Bushatlliu (vdiq me 1775). Ne kete menyre ata shpresonin qe te vendosej nje pushtet i vetem e i forte, per te cilin ishin te interesuar kryesisht zejtaret e tregtaret. Lufta shpertheu dhe ne keto rrethana, eaushollajt te braktisur nga forcat kryesore te tarafeve te tyre, u debuan nga Shkodra. Bushatllinjte mbeten e vetmja familje e madhe vendase qe mundi te merrte pushtetin e sanxhakut.
Pas debimit te eaushollajve, Mehmet bej Bushatlliu ende nuk ishte emeruar qeveritar i sanxhakut te Shkodres, por, i perkrahur nga dy tarafet esnafore dhe nga forca malesoresh me rroge, ai ishte ne fakt sundimtari i vertete i vendit, derisa Porta e njohu ate si mytesarif te sanxhakut te lartpermendur ne gusht te vitit 1757, duke i dhene edhe titullin pashe. Nga kjo kohe e deri me 1831 familja e Bushatllinjve, e mbeshtetur ne shumicen e ajaneve te sanxhakut, te bylykbasheve dhe te bajraktareve, si dhe nga nje pjese e mire e zejtareve, te tregtareve e te detareve, mbajti pa nderprerje kete pushtet duke e trasheguar.
Per perforcimin e pushtetit te vet, Mehmet pashe Bushatlliu ndoqi ne pergjithesi nje politike te brendshme qe u pershtatej edhe interesave kryesore te vendit. Synimi i kesaj politike ishte ne radhe te pare te vendoste rregullin e qetesine kaq te deshiruar si nga fshataresia, ashtu edhe nga qytetaret e demtuar rende gjate periudhes se anarkise.
Arritja e ketij synimi ishte e pashkeputur nga zgjidhja e nje vargu eeshtjesh. Nje nga keto ishte mposhtja e ajaneve te fuqishem kundershtare. Qe para njohjes se tij si mytesarifi i sanxhakut, Mehmet Pasha e kishte filluar kete detyre dhe thuajse kishte eleminuar kreret e tarafeve esnafore te tabakeve dhe te terzinjve, si dhe nje varg kreresh te tjere. Disa krere kishin mundur te arratiseshin, por ai nuk i la te qete gjate gjithe jetes se vet.
Mehmet Pasha i kushtoi vemendje mbeshtetjes se pushtetit te tij nga ana e elementit te krishtere, forca ushtarake e te cilit ne sanxhakun e Shkodres ishte shume e rendesishme. Kete mbeshtetje ai e arriti duke mbrojtur tregtaret e krishtere e duke bashkepunuar me ta, duke shtuar pjesemarrjen e malesoreve katolike ne ushtrine e tij me pagese dhe duke mos penguar veprimtarine e klerit katolik. Me perkrahjen e krereve ushtarake malesore dhe me njohjen e privilegjeve te tjera te malesive, ai arriti te siguronte prej ketyre nje burre per shtepi ne rast lufte dhe pagesen e nje dukati per shtepi ne vit.
Nje eeshtje e rendesishme, kryesisht me karakter ekonomik, ishte zgjidhja e mosmarreveshjeve midis ulqinakeve dhe venedikasve, te cilat pengonin zhvillimin e lire e te sigurt te tregtise ne sanxhakun e Shkodres. Konkurrenca e pameshirshme e venedikasve me floten ulqinake ne rritje e siper, kishte shtyre nje pjese te mire te agallareve te Ulqinit qysh ne vitet 20 te shek. XVIII te lidheshin shume ngushte me nje rival te fuqishem te Venedikut, me Beun e Tripolit. Si rrjedhim, flota e Ulqinit dhe e Tripolit bashkepunonin per mbrojtje, por ne disa raste sulmonin edhe flotat perendimore e sidomos ate te Venedikut. Keshtu, pirateria kishte marre hov ne Adriatik dhe Ulqini ishte bere nje fole piratesh. Mehmet Pasha e luftoi me ashpersi piraterine e ulqinakeve si dhe lidhjet e tyre me Tripolin, duke djegur te gjitha anijet pirate qe shtiu ne dore. Keshtu brenda nje kohe te shkurter Ulqini u kthye ne nje qytet normal tregtie e lundrimi dhe Bushatlliu siguroi marreveshjen si me agallaret e ketij qyteti, qe kerkonin te punonin me anijet e tyre ne kushte te qeta brenda e jashte vendit, ashtu edhe me autoritetet e Republikes se Venedikut, ne duart e se ciles ishte nje pjese e mire e tregtise ne Adriatik. Si rrjedhim, Anton Duoda njoftonte: easkush nuk guxon me te shkoje ne Berberi (eshte fjala per Tripolin - shen. i aut.)e, se u shpall urdhri qe ene brigjet e Tivarit, Valdanosit e Shen Gjinit te Medues si dhe ne Gryken e Bunes, askush te mos guxoje te trazoje shtetasit venedikas, sepse i shkon kokae.
Frytet e nje politike te tille te brendshme, qe vendosi me te vertete rregullin e qetesine, u pane qysh ne dhjete vitet e para te sundimit te Mehmet Pashes, sidomos ne fushen e prodhimit dhe te qarkullimit te mallrave.
Qyteti i Shkodres, qender e tregut nderkrahinor te Shqiperise se Veriut
Ndryshe nga qytetet e tjera shqiptare, Shkodra kishte kushte shume te favorshme per teu bere qendra me e rendesishme ekonomike e vendit.
E vendosur anash nje liqeni te madh, te pasur me peshk dhe te lidhur me detin nepermjet lumit te lundrueshem te Bunes, e rrethuar me fusha, qe udhetaret i kishin cilesuar ete bukura e pjelloree, e pershkuar nga rruge tregtare qe vinin nga Kosova, nga Shqiperia Qendrore e Jugore, nga Maqedonia e nga Bosnja, Shkodra u rrit jo vetem si qendra administrative e nje sanxhaku te rendesishem, por para se gjithash si qender zejtare e tregtare. Pervee skeles se saj ne lumin Bune, limanet e Tivarit, Ulqinit, Lezhes dhe te Durresit ishin gjithashtu skela te saj. Me 1736, zevendeskonsulli venedikas ne Shkoder, qe ishte tregtari shkodran Anton Duoda, shkruante se qyteti i Shkodres numeronte nje mije dyqane ne treg. Tre vjet me vone, gjeografet venedikas njoftonin se Shkodra ishte enje qytet i madhe, ishte eqyteti kryesor i Shqiperisee. Aty nga fundi i shek. XVIII ajo numeronte 6 700 shtepi, d.m.th rreth 30-35 mije banore, ndersa konsulli rus ne Raguze, himarioti Gjika, e emonte popullsine e qytetit deri ne 60 000 fryme.
Per fuqizimin ekonomik te Shkodres sherbeu ne menyre te veeante qyteti shqiptar i Ulqinit me 7-8 mije fryme, i cili qysh ne fillim te shekullit kishte nje flote tregtare prej 250 njesish te medha e te vogla te ndertuara ne kantieret e veta, prej nga vazhdimisht hidheshin ne det anije te ndryshme te tipave tartane, polake, pink, trabekull, felike si dhe nje numer i madh barkash. Punetoret, te gjithe myslimane, zoteronin dijeni te shumta e te shumellojshme per ndertimin e anijeve. Duke qene fare afer kesaj skele dhe duke qene pjesetare ne investimet e flotes ulqinake, tregtaret e Shkodres, e rrjedhimisht edhe qytetaret e saj, paten te kjo flote nje mjet te rendesishem per tregtine e mallrave.
Vizitor- Vizitor
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:04 pm
Tregtaret shkodrane, ashtu si shume tregtare te tjere shqiptare, e lidhen veprimtarine e tyre me Venedikun qysh ne fillim te shek. XVIII. Me kalimin e viteve, duke shfrytezuar me zgjuarsi konkurrencen midis porteve rivale te detit Adriatik, ata lidhen marredhenie tregtare edhe me Ankonen, Triesten etj. Jo vetem ne skelat veriore te vendit, por edhe ne skelen me rendesi nderballkanike te Durresit, ku ishin vendosur konsujt e Venedikut, Raguzes, Frances, Anglise, Holandes dhe te Austrise, shkodranet u dalluan si me aktivet. Mbi 80 per qind e tyre ishin myslimane qe tregtonin pjesen derrmuese, rreth 90 per qind te vellimit te mallrave. Kjo pasqyronte jo vetem perberjen fetare te banoreve te Shkodres, por edhe fuqine ekonomike te popullsise myslimane qe ishte me e madhe nga ajo e te krishtereve.
Hov me te madh tregtia shkodrane mori pas ardhjes ne fuqi te Bushatllinjve e sidomos ne dhjete vitet e para te sundimit te Mehmet Pashes. Krahas zhdukjes se piraterise dhe rregullimit te mosmarreveshjeve me venedikasit, rol vendimtar ne zhvillimin ekonomik te Shkodres luajti rritja e prodhimit bujqesor e blegtoral per treg. Ekonomia bujqesore u lidh me tregun ne te tille shkalle, sa eifligaret, per te realizuar fitime te medha, filluan te mbillnin ato kultura qe kerkonte me shume tregu. Nje nder keta eifligare ishte vete Mehmet Pasha, i cili qysh ne vitin 1764 mbolli siperfaqe te medha me oriz e pambuk, dhe, si shume feudale te tjere, u be pjesetar ne tregti dhe ne lundrim duke investuar ketu shuma te konsiderueshme. Ne kete periudhe tregtia shkodrane u gjallerua edhe per shkak se ajo filloi te perdore gjeresisht kreditin. Konsulli venedikas i Durresit shkruante me 1762 se pjesa me e madhe e tregtise shqiptare ishte ne duart e tregtareve shkodrane dhe se ata ishin bere eshpirti i saje. Tregtaret shkodrane grumbullonin lesh, dylle, lekure te punuara, drithera dhe prodhime te tjera bujqesore e zejtare sidomos nga Tirana, Elbasani, Kavaja, Berati, Gjakova, Prizreni, Ohri e nga tregje te tjera shqiptare, ku kishin arritur te percaktonin edhe emimet e blerjes dhe te shitjes se mallrave. Ata futeshin edhe ne Rumeli, e sidomos ne Manastir, Shkup, Seres dhe ne krahinat perqark tyre gjer ne zonen e Selanikut, ku grumbullonin lesh, pambuk, lekure etj. Pervee Rumelise tregtaret e Shkodres kalonin thelle edhe ne Serbi, Vllahi, prej nga sillnin dylle, mendafsh etj. Keto mallra ata i blinin ose kundrejt te hollash, ose kundrejt coherash, pelhurash mendafshi etj. Ne vitet 1760-1769, nga i gjithe vellimi i mallrave qe eksportoheshin per ne Venedik prej limaneve te Durresit dhe te Shkodres, shkodraneve u takonte 87,4 per qind e leshit, 95,3 per qind e dyllit, 98,3 per qind e mendafshit, 56,8 per qind e lekureve te punuara dhe keshtu edhe per artikujt e tjere.
Duke qene se kapitali tregtar shkodran ishte bere nderlidhes kryesor i krahinave te ndryshme te Gegerise me Shkodren, pavaresisht nga copezimi administrativ-politik ekzistues, lidhjet ekonomike te krijuara qysh nga gjysma e pare e shekullit, u perforcuan aq shume ne kohen e sundimit te Bushatllinjve sa moren trajten e nje tregu te madh nderkrahinor. Ky treg ishte nje hap shume i rendesishem perpara drejt formimit te tregut te brendshem kombetar. Pjesa kryesore e kapitalit tregtar, ne forme mallrash, anijesh, magazinash e parash, ndodhej ende ne duart e eifligareve, e veeanerisht te ajaneve te medhenj.
Formimi i Pashallekut te Shkodres
Nen qeverisjen energjike te Mehmet Pashes, i cili nuk la pa perdorur edhe pushtetin e vet ne dobi te perforcimit te lidhjeve ekonomike te Shkodres me krahinat e tjera, tregtaret vendas arriten te vinin ne duart e tyre, me perjashtim te duhanit, gjithe tregtine qe kryenin venedikasit ne bregdetin shqiptar dhe ta detyronin kapitalin venedikas te rriste kreditin ne favor te tregtareve shqiptare, ne menyre qe mallrat e tyre te mos kalonin ne skelat e tjera te Adriatikut e veeanerisht ne Trieste. Por edhe ketu sa vinte e po shtohej numri i agjencive tregtare shqiptare.
Lidhjet e tregut te Shkodres me krahinat e tjera nuk mund te kryheshin pa pengesa e rreziqe. Dihet se skelat e rruget tregtare gjendeshin ne sanxhaket fqinje, ku rivaliteti i grupeve te ndryshme feudale per eeshtjen e pushtetit dhe te sipermarrjeve te taksave, i kishte bere keta sanxhake fole grindjesh te vazhdueshme dhe njekohesisht qendra te rrezikshme edhe per vete pushtetin e Bushatllinjve ne sanxhakun e Shkodres. Keshtu, bejleret e Lezhes, qe sundonin ne fushen e Zadrimes, benin pjese ne tarafin e rivaleve kryesore te Bushatllinjve, te Begollajve te Pejes, dhe gezonin perkrahjen luftarake te forcave mirditore te komanduara nga Gjon Marku; Toptanet e Krujes ishin lidhur me eaushollajt e arratisur dhe kercenonin aleatet e Bushatlliut; ne gjirin e familjes se Alltuneve te Kavajes, te cilet ishin sipermarres te dyte te skeles se Durresit, kishte hyre nje grindje per pune te kesaj sipermarrjeje. Nje gjendje e tille kerkonte medoemos vendosjen e nje pushteti te vetem mbi keto krahina. Mehmet pashe Bushatlliu nuk ngurroi tei hynte kesaj detyre me energji e zgjuarsi ne kohen e luftes ruse-osmane te viteve 1768-1774.
Hov me te madh tregtia shkodrane mori pas ardhjes ne fuqi te Bushatllinjve e sidomos ne dhjete vitet e para te sundimit te Mehmet Pashes. Krahas zhdukjes se piraterise dhe rregullimit te mosmarreveshjeve me venedikasit, rol vendimtar ne zhvillimin ekonomik te Shkodres luajti rritja e prodhimit bujqesor e blegtoral per treg. Ekonomia bujqesore u lidh me tregun ne te tille shkalle, sa eifligaret, per te realizuar fitime te medha, filluan te mbillnin ato kultura qe kerkonte me shume tregu. Nje nder keta eifligare ishte vete Mehmet Pasha, i cili qysh ne vitin 1764 mbolli siperfaqe te medha me oriz e pambuk, dhe, si shume feudale te tjere, u be pjesetar ne tregti dhe ne lundrim duke investuar ketu shuma te konsiderueshme. Ne kete periudhe tregtia shkodrane u gjallerua edhe per shkak se ajo filloi te perdore gjeresisht kreditin. Konsulli venedikas i Durresit shkruante me 1762 se pjesa me e madhe e tregtise shqiptare ishte ne duart e tregtareve shkodrane dhe se ata ishin bere eshpirti i saje. Tregtaret shkodrane grumbullonin lesh, dylle, lekure te punuara, drithera dhe prodhime te tjera bujqesore e zejtare sidomos nga Tirana, Elbasani, Kavaja, Berati, Gjakova, Prizreni, Ohri e nga tregje te tjera shqiptare, ku kishin arritur te percaktonin edhe emimet e blerjes dhe te shitjes se mallrave. Ata futeshin edhe ne Rumeli, e sidomos ne Manastir, Shkup, Seres dhe ne krahinat perqark tyre gjer ne zonen e Selanikut, ku grumbullonin lesh, pambuk, lekure etj. Pervee Rumelise tregtaret e Shkodres kalonin thelle edhe ne Serbi, Vllahi, prej nga sillnin dylle, mendafsh etj. Keto mallra ata i blinin ose kundrejt te hollash, ose kundrejt coherash, pelhurash mendafshi etj. Ne vitet 1760-1769, nga i gjithe vellimi i mallrave qe eksportoheshin per ne Venedik prej limaneve te Durresit dhe te Shkodres, shkodraneve u takonte 87,4 per qind e leshit, 95,3 per qind e dyllit, 98,3 per qind e mendafshit, 56,8 per qind e lekureve te punuara dhe keshtu edhe per artikujt e tjere.
Duke qene se kapitali tregtar shkodran ishte bere nderlidhes kryesor i krahinave te ndryshme te Gegerise me Shkodren, pavaresisht nga copezimi administrativ-politik ekzistues, lidhjet ekonomike te krijuara qysh nga gjysma e pare e shekullit, u perforcuan aq shume ne kohen e sundimit te Bushatllinjve sa moren trajten e nje tregu te madh nderkrahinor. Ky treg ishte nje hap shume i rendesishem perpara drejt formimit te tregut te brendshem kombetar. Pjesa kryesore e kapitalit tregtar, ne forme mallrash, anijesh, magazinash e parash, ndodhej ende ne duart e eifligareve, e veeanerisht te ajaneve te medhenj.
Formimi i Pashallekut te Shkodres
Nen qeverisjen energjike te Mehmet Pashes, i cili nuk la pa perdorur edhe pushtetin e vet ne dobi te perforcimit te lidhjeve ekonomike te Shkodres me krahinat e tjera, tregtaret vendas arriten te vinin ne duart e tyre, me perjashtim te duhanit, gjithe tregtine qe kryenin venedikasit ne bregdetin shqiptar dhe ta detyronin kapitalin venedikas te rriste kreditin ne favor te tregtareve shqiptare, ne menyre qe mallrat e tyre te mos kalonin ne skelat e tjera te Adriatikut e veeanerisht ne Trieste. Por edhe ketu sa vinte e po shtohej numri i agjencive tregtare shqiptare.
Lidhjet e tregut te Shkodres me krahinat e tjera nuk mund te kryheshin pa pengesa e rreziqe. Dihet se skelat e rruget tregtare gjendeshin ne sanxhaket fqinje, ku rivaliteti i grupeve te ndryshme feudale per eeshtjen e pushtetit dhe te sipermarrjeve te taksave, i kishte bere keta sanxhake fole grindjesh te vazhdueshme dhe njekohesisht qendra te rrezikshme edhe per vete pushtetin e Bushatllinjve ne sanxhakun e Shkodres. Keshtu, bejleret e Lezhes, qe sundonin ne fushen e Zadrimes, benin pjese ne tarafin e rivaleve kryesore te Bushatllinjve, te Begollajve te Pejes, dhe gezonin perkrahjen luftarake te forcave mirditore te komanduara nga Gjon Marku; Toptanet e Krujes ishin lidhur me eaushollajt e arratisur dhe kercenonin aleatet e Bushatlliut; ne gjirin e familjes se Alltuneve te Kavajes, te cilet ishin sipermarres te dyte te skeles se Durresit, kishte hyre nje grindje per pune te kesaj sipermarrjeje. Nje gjendje e tille kerkonte medoemos vendosjen e nje pushteti te vetem mbi keto krahina. Mehmet pashe Bushatlliu nuk ngurroi tei hynte kesaj detyre me energji e zgjuarsi ne kohen e luftes ruse-osmane te viteve 1768-1774.
Vizitor- Vizitor
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:05 pm
Pasi mori pjese me te gjitha forcat e sanxhakut ne luften kunder Malit te Zi me 1768, ai dergoi nen komanden e djalit te madh, Mustafa Beut, nje repart te forte luftetaresh ne frontin rus ne mars te vitit 1769, ndersa nje repart tjeter nen komanden e djalit te dyte, Mahmut Beut, mori pjese ne shtypjen e nje kryengritjeje ne More me 1770. Keshtu ai mundi te fitonte besimin e Vezirit te Madh osman. Ky, pasi denoi me vdekje Kahreman pashe Begollin e Pejes per rebelizem dhe shperdorim financiar, i dha Mehmet pashe Bushatlliut qeverisjen e sanxhakut te Dukagjinit dhe, nga ana tjeter, e gradoi Mustafa Beun pashe per nje akt trimerie ne lufte. Duke marre 
nga keto ofiqe, Mehmet Pasha u versul kunder krereve kundershtare te Lezhes, te cilet i vari dhe mori ne zoterim Zadrimen. Ne te njejten kohe ai nderhyri ne Tirane. Keshtu beri hapin e pare drejt vendosjes se pushtetit te vet mbi keto zona, qe benin pjese ne tregun nderkrahinor te Shkodres.
Ne vitin 1771 Mehmet Pasha beri hapin e dyte qe do te shpinte ne formimin e Pashallekut te madh te Shkodres. Pas disfates se flotes osmane ne betejen detare te eesmes ne Detin e Zi, ai i kerkoi Portes se Larte komanden e nje armate detare, te cilen u zotua ta krijonte me forcat e veta per mbrojtjen kunder ruseve ne det dhe kunder aleateve te tyre, malazezeve, ne toke. ePer faktin se rrethanat dhe gjendja e tanishme kerkojne vendosjen e nje personaliteti te fuqishem ne krye te punes, ne ate te frontit, - thuhet ne dekretin perkates te emerimit te tij si vezir, - doli urdhri i larte mbreteror qe Mehmet Pashes tei jepet posti e grada e larte e vezirit..., dhe te birit te tij, Mahmudit, tei jepet sanxhaku i Shkodres me titullin mirimiran, ndersa djalit tjeter tei jepet nje sanxhak sikurse Elbasanie. Grada e vezirit u shoqerua me shtrirjen e kontrollit te vezirit shkodran edhe ne sanxhakun e Ohrit. Per kete ngjarje, konsulli venedikas i Durresit njoftonte qeverine e vet ne fillim te vitit 1772, se Mehmet Pasha u be aq i fuqishem, sa eprej kufijve venedikas gjer nen Manastir komandon absolutisht dhe e druajne te gjithee.
Keshtu u zgjerua pushteti i Bushatllinjve mbi trojet e kater sanxhakeve, atje ku shtrihej me e forte rrezja e veprimit te tregut nderkrahinor te Shkodres. I perbere nga sanxhaket e Shkodres, te Dukagjinit, te Ohrit dhe te Elbasanit, qysh ne vitin 1771 u krijua keshtu nje formacion politik i bashkuar ne doren e nje pashai te fuqishem shqiptar, Pashalleku i madh i Shkodres.
Skela e Durresit kishte nje rendesi po aq te madhe per tregtine e Pashallekut te Shkodres sa edhe skela e Shkodres. Mirepo oxhaqet e Alltuneve te Kavajes dhe te Toptaneve te Krujes ishin bere pengese e madhe per vendosjen e rregullit dhe te qetesise ne kete zone te varur drejtperdrejt nga veziri i Shkodres. Toptanet kishin mbyllur rruget tokesore per tregtaret shkodrane. Per me teper, keta tregtare si dhe lundertaret ulqinake nuk gjenin ne skelen e Durresit mbrojtjen e duhur. Tarafet e tabakeve dhe te terzinjve, si dhe, ne radhe te pare, tregtaret e Shkodres kerkonin me edo kusht, bashke me lundertaret e Ulqinit, permiresimin e gjendjes se krijuar ne zonen Durres-Kavaje-Kruje.
Per zgjidhjen e kesaj eeshtjeje urgjente e me shume rendesi veziri i Shkodres beri per vete Alltunet nga Kavaja dhe u detyrua te pajtohej me Toptanet e Krujes. Keshtu u hapen rruget tregtare dhe zona e skeles se Durresit u fut nen ndikimin e pushtetit te Shkodres.
Nderkohe Mehmet Pasha, sipas premtimit te tij, kishte marre urdher nga Porta per te derguar ne lufte me ruset nje armate detare dhe nje ushtri tokesore. Por ne vend te tridhjete anijeve te medha me gjashte mije detare, veziri pergatiti vetem nje te treten. Edhe kete fuqi, qe e armatosi keq, e vonoi dhe e nisi ne shtator 1772 nen komanden e te birit, Mustafa Pashes, vetem kur midis paleve nderluftuese ishte arritur nje armepushim. Po keshtu ai i ktheu ne Stamboll me duar zbrazur te derguarit e sulltanit, te cilet kishin ardhur ne Shkoder per te derguar ushtrine tokesore ne frontin rus. Veziri nxori si shkak per kete rritjen e rrezikut malazias, sepse prijesi i Malit te Zi, agjenti rus i quajtur Stefani i Vogel, po kercenonte Podgoricen.
Ne kete menyre veziri Bushatlli i shkeli urdhrat perandorake dhe zotimin e tij lidhur me luften per te rregulluar punet e veta. Qe te siguronte kufirin verior nga sulmet e kueasve mbi fushen e Podgorices dhe qe te pengonte bashkimin e tyre me Malin e Zi, Mehmet Pasha u propozoi atyre te largoheshin me te mire nga malet ku jetonin dhe te zgjidhnin brenda pashallekut nje truall tjeter per banim. Kur ky propozim nuk u pranua prej kueasve, ushtria shkodrane hyri ne muajin maj 1774 ne Kue dhe shkaktoi deme te medha me qellim qe ta bente te pabanueshem, por edhe pas kesaj ekspedite kueasit nuk iu nenshtruan.
Pas nenshkrimit te traktatit te paqes se Kyeyk Kajnarxhes, Porta e Larte, e eliruar nga barra e luftes, e drejtoi vemendjen nga Pashalleku i Shkodres, kreu i te cilit po behej teper i fuqishem dhe i rrezikshem. Mjeti me i mire per ta neutralizuar ishte ndezja e armiqesise me oxhaqet me te fuqishme kundershtare.
Mehmet pashe Bushatlliu, duke ofruar 9 000 qese groshe per te marre ne sipermarrje haset e sulltanit ne Myzeqe, kishte dale si rivali kryesor i Ahmet Kurt pashes se Beratit. Kurse ky ishte rival i Bushatlliut ne sipermarrjen e taksave te skeles se Durresit dhe per komanden e zones qe perfshinte kjo sipermarrje, e cila shtrihej gjer ne afersi te Lezhes.
Megjithese veziri i Shkodres paraqiti nje oferte me te madhe, motra e sulltanit, qe e administronte dhe merrte te ardhurat e kesaj skele si sipermarrese e pare, pranoi oferten e sundimtarit te Beratit. Mehmet pashe Bushatlliu vendosi te mos bindej. Kur Ahmet Kurt pasha, ne prill te vitit 1775, hyri me 12 000 ushtare ne maliqanene e Durresit, veziri i Shkodres dergoi kunder tij ushtrine shkodrane te komanduar nga dy bijte e vet. Me kete veprim filloi hapur konflikti me Stambollin dhe me veglen e tij, Ahmet Kurt pashen.
Me 14 korrik 1775 vdiq veziri plak i Shkodres. Porta e Larte emeroi ne vendin e tij nje besnik te saj, vezirin Mehmet pashe Kystendilin, dhe urdheroi Ahmet Kurt pashen te hynte ne zonen e Durresit. Mirepo ky vendim nuk perputhej me interesat e Bushatllinjve dhe te ajaneve aleate te tyre ne ate zone. Aq me pak ai nuk pajtohej me interesat e tregtareve shkodrane, te lundertareve ulqinake si dhe te tregtareve te tjere te Veriut te Shqiperise, qe do te humbisnin perkrahjen e Bushatllinjve dhe monopolin e tregtise se vendit.
Ne kundershtim me pushtetin qendror, ajanet shkodrane e fqinje te grumbulluar ne Shkoder u betuan te mos i bindeshin vezirit nga Kystendili dhe vendosen ta ndalnin me lufte hyrjen e Ahmet Kurt pashes ne zonen e Durresit. Ata zgjodhen Mustafa pashe Bushatlliun per komandant te ushtrise shkodrane.
Me 12 shtator te vitit 1775 kjo ushtri prej 14 000 vetash u ndesh me forcat e Ahmet Kurt pashes ne afersite e Peqinit, por u thye keqas duke humbur 4 000-5 000 veta, nder te cilet ishte edhe kreu ushtarak mirditas Gjon Marku me 60 veta.
Pas kesaj disfate Porta e Larte vendosi tei shfaroste Bushtallinjte dhe te nenshtronte perkrahesit e tyre. Per kete qellim ajo organizoi dy ekspedita ndeshkimore kunder tyre, duke ngritur me kembe oxhaqet kundershtare te Bushatllinjve, te cilat i vuri nen komanden e vezirit, Mehmet pashe Kystendilit. Ne keto ekspedita moren pjese Ahmet Kurt pasha, eaushollajt, Toptanet dhe agallaret e Ishmit. Ndersa ekspedita e pare pesoi disfate, e dyta nuk u realizua gjer ne fund, sepse paria shkodrane i mbeti besnike Bushatllinjve. Porta e Larte, pasi kishte shpallur luften me Persine, pranoi tei falte rebelet shkodrane duke e kufizuar pushtetin e tyre vetem ne sanxhakun e Shkodres dhe duke i detyruar ata te paguanin nje demshperblim prej 2 000 qesesh.
Pashalleku i Shkodres u gjymtua rende, por vetem perkohesisht. Nderkaq mbeten shkaqet ekonomike e shoqerore qe kerkonin nje pushtet vendor te forte e te perqendruar.
nga keto ofiqe, Mehmet Pasha u versul kunder krereve kundershtare te Lezhes, te cilet i vari dhe mori ne zoterim Zadrimen. Ne te njejten kohe ai nderhyri ne Tirane. Keshtu beri hapin e pare drejt vendosjes se pushtetit te vet mbi keto zona, qe benin pjese ne tregun nderkrahinor te Shkodres.Ne vitin 1771 Mehmet Pasha beri hapin e dyte qe do te shpinte ne formimin e Pashallekut te madh te Shkodres. Pas disfates se flotes osmane ne betejen detare te eesmes ne Detin e Zi, ai i kerkoi Portes se Larte komanden e nje armate detare, te cilen u zotua ta krijonte me forcat e veta per mbrojtjen kunder ruseve ne det dhe kunder aleateve te tyre, malazezeve, ne toke. ePer faktin se rrethanat dhe gjendja e tanishme kerkojne vendosjen e nje personaliteti te fuqishem ne krye te punes, ne ate te frontit, - thuhet ne dekretin perkates te emerimit te tij si vezir, - doli urdhri i larte mbreteror qe Mehmet Pashes tei jepet posti e grada e larte e vezirit..., dhe te birit te tij, Mahmudit, tei jepet sanxhaku i Shkodres me titullin mirimiran, ndersa djalit tjeter tei jepet nje sanxhak sikurse Elbasanie. Grada e vezirit u shoqerua me shtrirjen e kontrollit te vezirit shkodran edhe ne sanxhakun e Ohrit. Per kete ngjarje, konsulli venedikas i Durresit njoftonte qeverine e vet ne fillim te vitit 1772, se Mehmet Pasha u be aq i fuqishem, sa eprej kufijve venedikas gjer nen Manastir komandon absolutisht dhe e druajne te gjithee.
Keshtu u zgjerua pushteti i Bushatllinjve mbi trojet e kater sanxhakeve, atje ku shtrihej me e forte rrezja e veprimit te tregut nderkrahinor te Shkodres. I perbere nga sanxhaket e Shkodres, te Dukagjinit, te Ohrit dhe te Elbasanit, qysh ne vitin 1771 u krijua keshtu nje formacion politik i bashkuar ne doren e nje pashai te fuqishem shqiptar, Pashalleku i madh i Shkodres.
Skela e Durresit kishte nje rendesi po aq te madhe per tregtine e Pashallekut te Shkodres sa edhe skela e Shkodres. Mirepo oxhaqet e Alltuneve te Kavajes dhe te Toptaneve te Krujes ishin bere pengese e madhe per vendosjen e rregullit dhe te qetesise ne kete zone te varur drejtperdrejt nga veziri i Shkodres. Toptanet kishin mbyllur rruget tokesore per tregtaret shkodrane. Per me teper, keta tregtare si dhe lundertaret ulqinake nuk gjenin ne skelen e Durresit mbrojtjen e duhur. Tarafet e tabakeve dhe te terzinjve, si dhe, ne radhe te pare, tregtaret e Shkodres kerkonin me edo kusht, bashke me lundertaret e Ulqinit, permiresimin e gjendjes se krijuar ne zonen Durres-Kavaje-Kruje.
Per zgjidhjen e kesaj eeshtjeje urgjente e me shume rendesi veziri i Shkodres beri per vete Alltunet nga Kavaja dhe u detyrua te pajtohej me Toptanet e Krujes. Keshtu u hapen rruget tregtare dhe zona e skeles se Durresit u fut nen ndikimin e pushtetit te Shkodres.
Nderkohe Mehmet Pasha, sipas premtimit te tij, kishte marre urdher nga Porta per te derguar ne lufte me ruset nje armate detare dhe nje ushtri tokesore. Por ne vend te tridhjete anijeve te medha me gjashte mije detare, veziri pergatiti vetem nje te treten. Edhe kete fuqi, qe e armatosi keq, e vonoi dhe e nisi ne shtator 1772 nen komanden e te birit, Mustafa Pashes, vetem kur midis paleve nderluftuese ishte arritur nje armepushim. Po keshtu ai i ktheu ne Stamboll me duar zbrazur te derguarit e sulltanit, te cilet kishin ardhur ne Shkoder per te derguar ushtrine tokesore ne frontin rus. Veziri nxori si shkak per kete rritjen e rrezikut malazias, sepse prijesi i Malit te Zi, agjenti rus i quajtur Stefani i Vogel, po kercenonte Podgoricen.
Ne kete menyre veziri Bushatlli i shkeli urdhrat perandorake dhe zotimin e tij lidhur me luften per te rregulluar punet e veta. Qe te siguronte kufirin verior nga sulmet e kueasve mbi fushen e Podgorices dhe qe te pengonte bashkimin e tyre me Malin e Zi, Mehmet Pasha u propozoi atyre te largoheshin me te mire nga malet ku jetonin dhe te zgjidhnin brenda pashallekut nje truall tjeter per banim. Kur ky propozim nuk u pranua prej kueasve, ushtria shkodrane hyri ne muajin maj 1774 ne Kue dhe shkaktoi deme te medha me qellim qe ta bente te pabanueshem, por edhe pas kesaj ekspedite kueasit nuk iu nenshtruan.
Pas nenshkrimit te traktatit te paqes se Kyeyk Kajnarxhes, Porta e Larte, e eliruar nga barra e luftes, e drejtoi vemendjen nga Pashalleku i Shkodres, kreu i te cilit po behej teper i fuqishem dhe i rrezikshem. Mjeti me i mire per ta neutralizuar ishte ndezja e armiqesise me oxhaqet me te fuqishme kundershtare.
Mehmet pashe Bushatlliu, duke ofruar 9 000 qese groshe per te marre ne sipermarrje haset e sulltanit ne Myzeqe, kishte dale si rivali kryesor i Ahmet Kurt pashes se Beratit. Kurse ky ishte rival i Bushatlliut ne sipermarrjen e taksave te skeles se Durresit dhe per komanden e zones qe perfshinte kjo sipermarrje, e cila shtrihej gjer ne afersi te Lezhes.
Megjithese veziri i Shkodres paraqiti nje oferte me te madhe, motra e sulltanit, qe e administronte dhe merrte te ardhurat e kesaj skele si sipermarrese e pare, pranoi oferten e sundimtarit te Beratit. Mehmet pashe Bushatlliu vendosi te mos bindej. Kur Ahmet Kurt pasha, ne prill te vitit 1775, hyri me 12 000 ushtare ne maliqanene e Durresit, veziri i Shkodres dergoi kunder tij ushtrine shkodrane te komanduar nga dy bijte e vet. Me kete veprim filloi hapur konflikti me Stambollin dhe me veglen e tij, Ahmet Kurt pashen.
Me 14 korrik 1775 vdiq veziri plak i Shkodres. Porta e Larte emeroi ne vendin e tij nje besnik te saj, vezirin Mehmet pashe Kystendilin, dhe urdheroi Ahmet Kurt pashen te hynte ne zonen e Durresit. Mirepo ky vendim nuk perputhej me interesat e Bushatllinjve dhe te ajaneve aleate te tyre ne ate zone. Aq me pak ai nuk pajtohej me interesat e tregtareve shkodrane, te lundertareve ulqinake si dhe te tregtareve te tjere te Veriut te Shqiperise, qe do te humbisnin perkrahjen e Bushatllinjve dhe monopolin e tregtise se vendit.
Ne kundershtim me pushtetin qendror, ajanet shkodrane e fqinje te grumbulluar ne Shkoder u betuan te mos i bindeshin vezirit nga Kystendili dhe vendosen ta ndalnin me lufte hyrjen e Ahmet Kurt pashes ne zonen e Durresit. Ata zgjodhen Mustafa pashe Bushatlliun per komandant te ushtrise shkodrane.
Me 12 shtator te vitit 1775 kjo ushtri prej 14 000 vetash u ndesh me forcat e Ahmet Kurt pashes ne afersite e Peqinit, por u thye keqas duke humbur 4 000-5 000 veta, nder te cilet ishte edhe kreu ushtarak mirditas Gjon Marku me 60 veta.
Pas kesaj disfate Porta e Larte vendosi tei shfaroste Bushtallinjte dhe te nenshtronte perkrahesit e tyre. Per kete qellim ajo organizoi dy ekspedita ndeshkimore kunder tyre, duke ngritur me kembe oxhaqet kundershtare te Bushatllinjve, te cilat i vuri nen komanden e vezirit, Mehmet pashe Kystendilit. Ne keto ekspedita moren pjese Ahmet Kurt pasha, eaushollajt, Toptanet dhe agallaret e Ishmit. Ndersa ekspedita e pare pesoi disfate, e dyta nuk u realizua gjer ne fund, sepse paria shkodrane i mbeti besnike Bushatllinjve. Porta e Larte, pasi kishte shpallur luften me Persine, pranoi tei falte rebelet shkodrane duke e kufizuar pushtetin e tyre vetem ne sanxhakun e Shkodres dhe duke i detyruar ata te paguanin nje demshperblim prej 2 000 qesesh.
Pashalleku i Shkodres u gjymtua rende, por vetem perkohesisht. Nderkaq mbeten shkaqet ekonomike e shoqerore qe kerkonin nje pushtet vendor te forte e te perqendruar.
Vizitor- Vizitor
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:06 pm
Qendresa e Mahmud pashe Bushatlliut kunder Stambollit
Sipermarrja e skeles se Durresit qendroi ne doren e Ahmet Kurt pashes rreth pese vjet. Ky feudal i fuqishem dhe paria qe e perkrahte ate ne Kavaje, Peqin, Ishem e ne Tirane, u perpoqen te nxirrnin per vete perfitime te shumta e shpesh ne dem te banoreve. Ata mbyllen rruget tregtare dhe limanet per shkodranet e ulqinaket. Kjo mase u dha mundesi venedikasve te shtinin perseri ne dore monopolin e tregtise dhe te lundrimit qe kishin pasur para ardhjes ne fuqi te Bushatllinjve. Si pasoje, pakenaqesia e banoreve arriti kulmin. E pakenaqur ishte edhe motra e sulltanit, se ciles iu pakesuan se tepermi te ardhurat nga maliqaneja e Durresit.
Veprimtaria e tregtareve elbasanas, beratas, kavajas, krutane e tiranas nuk mund ta zevendesonte ate te tregtareve shkodrane e ulqinake, si dhe rolin vendimtar te kapitalit tregtar shkodran ne jeten ekonomike te skeles se Durresit. Prandaj motra e sulltanit nuk ngurroi me 1781 teia hiqte komanden e sundimtarit te Beratit dhe teia jepte Mahmud pashe Bushatlliut (1749-1796). Per te siguruar mbrojtjen e rruges tregtare midis Shkodres e Prizrenit, ajo nderhyri qe Bushatlliut te ri tei jepej edhe qeverisja e sanxhakut te Dukagjinit.
Pas vendosjes se pushtetit te Mahmut Bushatlliut ne keto vise, rruget u hapen e u sigurua qarkullimi i lire nga bregdeti gjer ne thellesi te Kosoves e te Maqedonise, prodhimet e te cilave drejtoheshin per ne skelat e Adriatikut. Jeta ekonomike u gjallerua shume shpejt. Mahmud Pasha, duke ndjekur politiken ekonomike te te atit, e zgjeroi pjesemarrjen ne tregti e ne lundrim dhe shtiu ne dore sipermarrje te shumta, nder te cilat edhe ate te nxjerrjes dhe te shitjes se seres se Selenices se Vlores. Ashtu si i ati, ai perdori pushtetin e vet per te perkrahur tregtaret vendas kunder atyre venedikas, te cilet humben perseri ate pjese te tregtise se drithrave, te vajit e te ziftit qe kishin vene ne dore gjate viteve 1775-1780.
Me 1784 Mahmud Pasha arriti te siguronte per vellane e vet, Ahmet Beun, qeverisjen e sanxhakut te Ohrit bashke me graden pashe. Nderkohe ai i siguroi kunatit te vet, Sulejman pashe Verlacit, qeverisjen e sanxhakut te Elbasanit. Ne kete menyre Mahmud pashe Bushatlliu e perteriu Pashallekun e Shkodres. Ndryshe nga sundimtaret e sanxhakeve te tjere, ai e lidhi fuqizimin e tij politik me zhvillim ekonomik te pashallekut.
Kujdes te veeante Bushatlliu i ri tregoi per ushtrine. Krijoi nje ushtri te rregullt, e cila dy-trefishohej me forcat luftarake te ajaneve aleate vartes dhe me ato, qe vinin prej malesive sipas zakonit eburre per shtepie, kur bente thirrje me tri te shtena topi nga keshtjella e Rozafes.
Qysh nga viti 1782, Mahmut Pasha kishte forcuar pushtetin ne pashallek e po vepronte me vullnetin e vet, duke mos perfillur fermanet e Portes se Larte. Konsujt venedikas njoftonin qeverine e tyre se ai po punonte per teu bere sa me i pavarur. Komandantin e keshtjelles se Shpuzes, qe kishte ngritur krye me rastin e dy ekspeditave te vitit 1775-1776, ne shkurt te vitit 1785 e detyroi te largohej pa kundershtimin me te vogel. Kater muaj me vone, me ushtrine e riorganizuar, shkeli dhe nenshtroi Malin e Zi te rebeluar qysh nga lufta e viteve 1768-1774. Pasi mori tributin e prapambetur dhe pengjet e bindjes dhe te nenshtrimit, ne rrugen e kthimit per ne Shkoder ndeshkoi rende krahinen e Pastroviqit per pune te nje provokimi te armatosur te kryer me nxitjen e autoriteteve te Venedikut. Qellimi i ketij provokimi kishte qene shpresa se Porta e Larte, per te mos krijuar nje skandal politik me Republiken e Shen Markut, do ta hiqte qafe kete pasha te pabindur dhe te rrezikshem si per autoritetin e sulltanit ne Shqiperi, ashtu edhe per sigurine e zoterimeve venedikase ne kufi te Pashallekut te Shkodres dhe per interesat ekonomike te republikes ne kete treve.
Menjehere pas nenshtrimit te Malit te Zi, Mahmud Pasha u versul ne drejtim te Elbasanit e te Beratit, sepse armiku i vjeter i Bushatllinjve, Ahmet Kurt pasha, kishte terhequr nga ana e vet pashane e Elbasanit dhe u kishte mbyllur limanet ulqinakeve. Gjate muajve korrik e gusht 1785, pasi siguruan nga ana juglindore bashkepunimin e Ali pashe Tepelenes, armikut te sundimtarit te Beratit, qe e kishte penguar te merrte qeverisjen e sanxhakut te Janines, Mahmud Pasha dhe i vellai Ahmed Pasha, e nenshtruan qeveritarin e Elbasanit dhe e ndeshkuan Ahmet Kurt pashen, duke i rene kryq e terthor sanxhakut te tij. Duke u kthyer nga Korea, Mahmud Pasha dhe Ahmet Pasha nga Buzi i Tepelenes, thyen ushtrine kryesore te qeveritarit te Beratit ne Peqin, pikerisht aty ku ushtria shkodrane kishte pesuar disfaten e madhe dhjete vjet me pare.
Keto fushata e ngriten me lart autoritetin e Bushatllinjve ne sy te te gjithe feudaleve shqiptare dhe i ndane ata ne perkrahes e ne kundershtare te tyre. Ne te njejten kohe, keto fushata shkaktuan zemerimin e Portes se Larte dhe te Senatit te Venedikut dhe, nga ana tjeter, terhoqen vemendjen e atyre shteteve evropiane qe kishin interesa te kunderta me Perandorine Osmane. Ne radhe te pare ishte diplomacia e Austrise, qe filloi ta inkurajonte Bushatlliun per veprime me te guximshme kunder varesise ndaj Stambollit.
Per shkak te fushates kunder sanxhakeve te Elbasanit e te Vlores, qe Porta e Larte e quajti veprim rebel, sulltani i shpalli dy Bushatllinjte dhe Ali pashe Tepelenen si kryengrites dhe ne vjeshte te vitit 1785 dha urdher per te pergatitur nje eksedite te madhe ndeshkimore kunder Shkodres. Keto masa e shtyne Bushatlliun qe ta shnderronte mosbindjen e tij ne kryengritje. Nderkaq afrimi i luftes se Rusise dhe Austrise kunder Perandorise Osmane qe po shqetesonte diplomacine evropiane, i nxiti disa nga pashallaret shqiptare, me Mahmud Pashen ne krye, ta shikonin kryengritjen si rrugen e vetme per shpetimin nga sundimi i nje perandorie qe dukej se po shembej. Ndaj Mahmud Pasha, ne vend qe te pranonte faljen dhe graden e vezirit qe i ofroi Porta e Larte ne prag te luftes me Rusine e Austrine, ne prill te vitit 1786, shpalosi zyrtarisht flamurin e luftes.
Forcat e ushtrise kryengritese te perbera, sikurse shkruante nje funksionar i larte osman ne nje raport derguar Portes se Larte, nga ushtare e bylykbashe shqiptare, te veshur me kostumet e tyre popullore te krahines se Shkodres dhe te atyre fqinje me te, gjeten shume shpejt perkrahje ne te gjithe Kosoven gjer ne Kystendil. Ato paten ndihmen e nje vargu feudalesh te Kosoves, te cilet autori i ketij raporti i quante etradhtaree. Pastaj kryengritja u shtri edhe ne Shqiperine e Jugut. Ahmet Kurt pasha i Beratit ndoqi shembullin e Bushatllinjve, i shtyre nga i njejti shqetesim per fatin e Perandorise Osmane, dhe u ngrit kunder Stambollit, duke u pajtuar dhe duke u bashkuar me Mahmud Pashen. Keshtu forcat ushtarake kryengritese te dy feudaleve me te fuqishem shqiptare u shtrine ne te gjithe Shqiperine dhe ne Maqedoni.
Nga muaji prill i vitit 1786 e gjer ne mars te vitit 1787, kryengritja thuajse nuk ndeshi ne ndonje qendrese serioze si nga forcat kundershtare ne Shqiperi, ashtu edhe nga forcat ushtarake te vezireve te Rumelise dhe te Bosnjes. Veziret e Rumelise dhe te Bosnjes, te urdheruar nga Porta e Larte, e cila shpresonte se mund tei kthente kryengritesit ne rrugen e bindjes, mbajten qendrim pasiv. Ne keto kushte Bushatlliu pervetesoi te gjitha te ardhurat shteterore, vuri dore mbi shtate barre te hollash nga thesaret e Beogradit dhe te Vidinit dhe, me ane te njerezve te vet, mori ne dore qeverisjen e viseve te pushtuara. Hovi i papermbajtur luftarak, trimeria dhe guximi i rralle, si dhe fitoret kunder pashallareve rivale, bene qe pashai shkodran te mbiquhej eKara Mahmud Pashae (Mahmud Pasha i zi, i tmerrshem). Mirepo, kur Porta e Larte pa se shpresat per tei bindur kryengritesit ishin te kota dhe se eifligaret e tjere shqiptare mund te bashkoheshin me ta, mori masa per te pereare forcat shqiptare, si edhe per pergatitjen e nje ekspedite te madhe kunder Shkodres. Per kete qellim ajo i kenaqi ambiciet per pushtet te kater personaliteteve politike shqiptare: Ali pashe Tepelenes i dha qeverisjen e sanxhakut te Terhalles, Ibrahim bej Vlores i dha graden e pashes dhe sanxhakun e Janines, Mehmet pashe eaushollit qeverisjen e sanxhakut te Shkodres dhe Mustafa bej Toptanit komanden e maliqanese se Durresit. Me ne fund, ne mars te vitit 1787, Porta e Larte arriti te menjanonte Ahmet Kurt pashen, duke e helmuar me ane te mjekut te tij, dhe futi te birin dhe dhendrin ne grindje per trashegimin e pushtetit. Me keto menyra ajo arriti te bente per vete kreret e Toskerise dhe tei shkepuste ata nga levizja kryengritese e kryesuar nga Kara Mahmud Pashe Bushatlliu.
U be e qarte se feudalet e Toskerise, te terhequr edhe nga interesat e tyre vetjake, nuk qene ne gjendje te arrinin ne nje bashkim politik te qendrueshem me ata te Gegerise. Keshtu, Porta krijoi kushtet e nevojshme per te ndermarre ekspediten e saj te madhe ndeshkimore kunder Shkodres. Kjo ekspedite sherbeu per te pereare edhe radhet e feudaleve te Gegerise, vartes e aleate te Bushatllinjve.
Sipermarrja e skeles se Durresit qendroi ne doren e Ahmet Kurt pashes rreth pese vjet. Ky feudal i fuqishem dhe paria qe e perkrahte ate ne Kavaje, Peqin, Ishem e ne Tirane, u perpoqen te nxirrnin per vete perfitime te shumta e shpesh ne dem te banoreve. Ata mbyllen rruget tregtare dhe limanet per shkodranet e ulqinaket. Kjo mase u dha mundesi venedikasve te shtinin perseri ne dore monopolin e tregtise dhe te lundrimit qe kishin pasur para ardhjes ne fuqi te Bushatllinjve. Si pasoje, pakenaqesia e banoreve arriti kulmin. E pakenaqur ishte edhe motra e sulltanit, se ciles iu pakesuan se tepermi te ardhurat nga maliqaneja e Durresit.
Veprimtaria e tregtareve elbasanas, beratas, kavajas, krutane e tiranas nuk mund ta zevendesonte ate te tregtareve shkodrane e ulqinake, si dhe rolin vendimtar te kapitalit tregtar shkodran ne jeten ekonomike te skeles se Durresit. Prandaj motra e sulltanit nuk ngurroi me 1781 teia hiqte komanden e sundimtarit te Beratit dhe teia jepte Mahmud pashe Bushatlliut (1749-1796). Per te siguruar mbrojtjen e rruges tregtare midis Shkodres e Prizrenit, ajo nderhyri qe Bushatlliut te ri tei jepej edhe qeverisja e sanxhakut te Dukagjinit.
Pas vendosjes se pushtetit te Mahmut Bushatlliut ne keto vise, rruget u hapen e u sigurua qarkullimi i lire nga bregdeti gjer ne thellesi te Kosoves e te Maqedonise, prodhimet e te cilave drejtoheshin per ne skelat e Adriatikut. Jeta ekonomike u gjallerua shume shpejt. Mahmud Pasha, duke ndjekur politiken ekonomike te te atit, e zgjeroi pjesemarrjen ne tregti e ne lundrim dhe shtiu ne dore sipermarrje te shumta, nder te cilat edhe ate te nxjerrjes dhe te shitjes se seres se Selenices se Vlores. Ashtu si i ati, ai perdori pushtetin e vet per te perkrahur tregtaret vendas kunder atyre venedikas, te cilet humben perseri ate pjese te tregtise se drithrave, te vajit e te ziftit qe kishin vene ne dore gjate viteve 1775-1780.
Me 1784 Mahmud Pasha arriti te siguronte per vellane e vet, Ahmet Beun, qeverisjen e sanxhakut te Ohrit bashke me graden pashe. Nderkohe ai i siguroi kunatit te vet, Sulejman pashe Verlacit, qeverisjen e sanxhakut te Elbasanit. Ne kete menyre Mahmud pashe Bushatlliu e perteriu Pashallekun e Shkodres. Ndryshe nga sundimtaret e sanxhakeve te tjere, ai e lidhi fuqizimin e tij politik me zhvillim ekonomik te pashallekut.
Kujdes te veeante Bushatlliu i ri tregoi per ushtrine. Krijoi nje ushtri te rregullt, e cila dy-trefishohej me forcat luftarake te ajaneve aleate vartes dhe me ato, qe vinin prej malesive sipas zakonit eburre per shtepie, kur bente thirrje me tri te shtena topi nga keshtjella e Rozafes.
Qysh nga viti 1782, Mahmut Pasha kishte forcuar pushtetin ne pashallek e po vepronte me vullnetin e vet, duke mos perfillur fermanet e Portes se Larte. Konsujt venedikas njoftonin qeverine e tyre se ai po punonte per teu bere sa me i pavarur. Komandantin e keshtjelles se Shpuzes, qe kishte ngritur krye me rastin e dy ekspeditave te vitit 1775-1776, ne shkurt te vitit 1785 e detyroi te largohej pa kundershtimin me te vogel. Kater muaj me vone, me ushtrine e riorganizuar, shkeli dhe nenshtroi Malin e Zi te rebeluar qysh nga lufta e viteve 1768-1774. Pasi mori tributin e prapambetur dhe pengjet e bindjes dhe te nenshtrimit, ne rrugen e kthimit per ne Shkoder ndeshkoi rende krahinen e Pastroviqit per pune te nje provokimi te armatosur te kryer me nxitjen e autoriteteve te Venedikut. Qellimi i ketij provokimi kishte qene shpresa se Porta e Larte, per te mos krijuar nje skandal politik me Republiken e Shen Markut, do ta hiqte qafe kete pasha te pabindur dhe te rrezikshem si per autoritetin e sulltanit ne Shqiperi, ashtu edhe per sigurine e zoterimeve venedikase ne kufi te Pashallekut te Shkodres dhe per interesat ekonomike te republikes ne kete treve.
Menjehere pas nenshtrimit te Malit te Zi, Mahmud Pasha u versul ne drejtim te Elbasanit e te Beratit, sepse armiku i vjeter i Bushatllinjve, Ahmet Kurt pasha, kishte terhequr nga ana e vet pashane e Elbasanit dhe u kishte mbyllur limanet ulqinakeve. Gjate muajve korrik e gusht 1785, pasi siguruan nga ana juglindore bashkepunimin e Ali pashe Tepelenes, armikut te sundimtarit te Beratit, qe e kishte penguar te merrte qeverisjen e sanxhakut te Janines, Mahmud Pasha dhe i vellai Ahmed Pasha, e nenshtruan qeveritarin e Elbasanit dhe e ndeshkuan Ahmet Kurt pashen, duke i rene kryq e terthor sanxhakut te tij. Duke u kthyer nga Korea, Mahmud Pasha dhe Ahmet Pasha nga Buzi i Tepelenes, thyen ushtrine kryesore te qeveritarit te Beratit ne Peqin, pikerisht aty ku ushtria shkodrane kishte pesuar disfaten e madhe dhjete vjet me pare.
Keto fushata e ngriten me lart autoritetin e Bushatllinjve ne sy te te gjithe feudaleve shqiptare dhe i ndane ata ne perkrahes e ne kundershtare te tyre. Ne te njejten kohe, keto fushata shkaktuan zemerimin e Portes se Larte dhe te Senatit te Venedikut dhe, nga ana tjeter, terhoqen vemendjen e atyre shteteve evropiane qe kishin interesa te kunderta me Perandorine Osmane. Ne radhe te pare ishte diplomacia e Austrise, qe filloi ta inkurajonte Bushatlliun per veprime me te guximshme kunder varesise ndaj Stambollit.
Per shkak te fushates kunder sanxhakeve te Elbasanit e te Vlores, qe Porta e Larte e quajti veprim rebel, sulltani i shpalli dy Bushatllinjte dhe Ali pashe Tepelenen si kryengrites dhe ne vjeshte te vitit 1785 dha urdher per te pergatitur nje eksedite te madhe ndeshkimore kunder Shkodres. Keto masa e shtyne Bushatlliun qe ta shnderronte mosbindjen e tij ne kryengritje. Nderkaq afrimi i luftes se Rusise dhe Austrise kunder Perandorise Osmane qe po shqetesonte diplomacine evropiane, i nxiti disa nga pashallaret shqiptare, me Mahmud Pashen ne krye, ta shikonin kryengritjen si rrugen e vetme per shpetimin nga sundimi i nje perandorie qe dukej se po shembej. Ndaj Mahmud Pasha, ne vend qe te pranonte faljen dhe graden e vezirit qe i ofroi Porta e Larte ne prag te luftes me Rusine e Austrine, ne prill te vitit 1786, shpalosi zyrtarisht flamurin e luftes.
Forcat e ushtrise kryengritese te perbera, sikurse shkruante nje funksionar i larte osman ne nje raport derguar Portes se Larte, nga ushtare e bylykbashe shqiptare, te veshur me kostumet e tyre popullore te krahines se Shkodres dhe te atyre fqinje me te, gjeten shume shpejt perkrahje ne te gjithe Kosoven gjer ne Kystendil. Ato paten ndihmen e nje vargu feudalesh te Kosoves, te cilet autori i ketij raporti i quante etradhtaree. Pastaj kryengritja u shtri edhe ne Shqiperine e Jugut. Ahmet Kurt pasha i Beratit ndoqi shembullin e Bushatllinjve, i shtyre nga i njejti shqetesim per fatin e Perandorise Osmane, dhe u ngrit kunder Stambollit, duke u pajtuar dhe duke u bashkuar me Mahmud Pashen. Keshtu forcat ushtarake kryengritese te dy feudaleve me te fuqishem shqiptare u shtrine ne te gjithe Shqiperine dhe ne Maqedoni.
Nga muaji prill i vitit 1786 e gjer ne mars te vitit 1787, kryengritja thuajse nuk ndeshi ne ndonje qendrese serioze si nga forcat kundershtare ne Shqiperi, ashtu edhe nga forcat ushtarake te vezireve te Rumelise dhe te Bosnjes. Veziret e Rumelise dhe te Bosnjes, te urdheruar nga Porta e Larte, e cila shpresonte se mund tei kthente kryengritesit ne rrugen e bindjes, mbajten qendrim pasiv. Ne keto kushte Bushatlliu pervetesoi te gjitha te ardhurat shteterore, vuri dore mbi shtate barre te hollash nga thesaret e Beogradit dhe te Vidinit dhe, me ane te njerezve te vet, mori ne dore qeverisjen e viseve te pushtuara. Hovi i papermbajtur luftarak, trimeria dhe guximi i rralle, si dhe fitoret kunder pashallareve rivale, bene qe pashai shkodran te mbiquhej eKara Mahmud Pashae (Mahmud Pasha i zi, i tmerrshem). Mirepo, kur Porta e Larte pa se shpresat per tei bindur kryengritesit ishin te kota dhe se eifligaret e tjere shqiptare mund te bashkoheshin me ta, mori masa per te pereare forcat shqiptare, si edhe per pergatitjen e nje ekspedite te madhe kunder Shkodres. Per kete qellim ajo i kenaqi ambiciet per pushtet te kater personaliteteve politike shqiptare: Ali pashe Tepelenes i dha qeverisjen e sanxhakut te Terhalles, Ibrahim bej Vlores i dha graden e pashes dhe sanxhakun e Janines, Mehmet pashe eaushollit qeverisjen e sanxhakut te Shkodres dhe Mustafa bej Toptanit komanden e maliqanese se Durresit. Me ne fund, ne mars te vitit 1787, Porta e Larte arriti te menjanonte Ahmet Kurt pashen, duke e helmuar me ane te mjekut te tij, dhe futi te birin dhe dhendrin ne grindje per trashegimin e pushtetit. Me keto menyra ajo arriti te bente per vete kreret e Toskerise dhe tei shkepuste ata nga levizja kryengritese e kryesuar nga Kara Mahmud Pashe Bushatlliu.
U be e qarte se feudalet e Toskerise, te terhequr edhe nga interesat e tyre vetjake, nuk qene ne gjendje te arrinin ne nje bashkim politik te qendrueshem me ata te Gegerise. Keshtu, Porta krijoi kushtet e nevojshme per te ndermarre ekspediten e saj te madhe ndeshkimore kunder Shkodres. Kjo ekspedite sherbeu per te pereare edhe radhet e feudaleve te Gegerise, vartes e aleate te Bushatllinjve.
Vizitor- Vizitor
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:07 pm
Megjithekete, Kara Mahmudi nuk hoqi dore nga rruga e nisur. Per ta fuqizuar kryengritjen, ai u mundua te terhiqte ne te sa me shume njerez nga radhet e shtresave te gjera popullore. Per kete qellim ai premtoi se do te lehtesonte gjendjen ekonomike te shtresave popullore duke shpallur se do tei falte nga taksat per 20 vjet. Ai shfrytezoi njekohesisht edhe urrejtjen e trasheguar te shqiptareve kunder sunduesve te huaj osmane, e sidomos emrin e heroit kombetar te shek. XV, qe vazhdonte te rronte ne popull si simbol i luftes per liri dhe e shpalli veten pasardhes te Skenderbeut. Si pasoje, Mahmud Pasha dhe i vellai korren disa fitore ushtarake kunder Mehmet pashe eaushollit ne afersite e Prishtines dhe kunder Mahmud pashe Ajdoslliut prane Shkupit, si dhe bene nje qendrese kembengulese e me shume humbje per armikun ne kufijte e sanxhakut te Shkodres. Me keto fitore ata arriten te vononin per disa muaj perparimin e fuqive te shumta ushtarake te Portes drejt Shkodres. Por epersia numerike e forcave osmane, lekundjet e feudaleve, aleate te Bushatllinjve dhe veeanerisht tradhtia e disa funksionareve te tij, bene qe, ne pjesen e dyte te muajit gusht, teu dorezoheshin njeri pas tjetrit forcave detare e tokesore osmane qytetet e Tivarit, Ulqinit dhe me ne fund edhe qyteti i Shkodres. Keshtu forcat kryengritese u pereane. Me 26 gusht, pas vrasjes se Ahmet pashe Bushatlliut ne nje pusi, Kara Mahmudi bashke me 250-300 veta nga me besniket e tij, u mbyll ne keshtjellen e Shkodres. Ushtria e Portes filloi rrethimin e keshtjelles se Rozafes. Keshtu u krijua nje gjendje shume e veshtire per Bushatlliun.
Nderkohe edhe ne radhet e rrethuesve linden veshtiresi serioze, sie qene ato lidhur me furnizimin e trupave me municione, ushqime e te holla, qe filluan te shfaqeshin menjehere pas fillimit te luftes me Rusine. Keto veshtiresi shkaktuan perearje ne radhet e komandes osmane. Valiu i Rumelise dhe Mehmet pashe eausholli moren masa qe tei nxirrnin ushqimet e nevojshme me ane grabitjesh dhe dhunimesh te popullsise vendase. Valiu i Bosnjes dhe komandanti i flotes, bashke me forcat e tyre, u larguan nga veprimet luftarake. Kjo perearje e ndryshoi situaten ne favor te Bushatlliut. Rol vendimtar pati nderhyrja e qytetareve te Shkodres, e fshatareve rreth saj dhe e malesoreve te Hotit, te Shales, te Shoshit, te Postribes etj. Te zemeruar nga grabitjet, vrasjet dhe nga perdhunimet e kryera prej forcave ushtarake te valiut te Rumelise dhe te Mehmet pashe eaushollit, me 25 nentor, 8 000 ushtare vendas u versulen njekohesisht bashke me garnizonin e keshtjelles mbi rrethuesit dhe i shpartalluan aq keq sa, ne Shkoder e neper rruget gjer ne Drin, mbeten rreth gjashte mije te vrare pervee roberve. Nder te vraret ishte edhe vete Mehmet pashe eausholli.
Nje disfate te tille trupat osmane nuk e kishin pesuar prej shume vitesh ne Shqiperi. Me qellim qe konflikti te merrte fund dhe te mos beheshin me viktima te nje ekspedite ndeshkimore te re, qytetaret e Shkodres kerkuan qysh te nesermen e fitores qe sulltani te falte Kara Mahmudin dhe ky te lironte roberit e te pajtohej me pushtetin qendror.
Pas shpartallimit te valiut te Rumelise dhe Mehmet pashe eaushollit, raporti i ri i forcave ne lemin nderkombetar dhe ne pashallek e vuri Mahmud pashe Bushatlliun para dy rrugeve: ose te pajtohej me Porten e Larte, ose te ecte ne rrugen e shkeputjes dhe te lidhej me fuqite armike te saj per te vazhduar luften.
Ata feudale te sanxhakut, qe e kishin braktisur dhe tradhtuar gjate kryengritjes, nuk perbenin per te nje mbeshtetje te sigurt. Perkundrazi, ata kerkonin nenshtrimin ndaj sulltanit e madje largimin e Bushatlliut nga pushteti i pashallekut. Edhe pronaret e vegjel, qe perbenin shumicen myslimane te banoreve te qyteteve, sidomos te Shkodres, ndonese e kerkonin per qeveritar, e kushtezonin kete me nenshtrimin e tij ndaj sulltanit. Ne kete qendrim ndikuan edhe demi qe shkaktoi bllokimi i rrugeve tokesore e detare, i cili paralizoi veprimtarine ekonomike te qytetit dhe frika e nje ekspedite te dyte. Ndersa banoret e krishtere dhe ne veeanti malesoret te cilet perbenin shumicen e ushtrise se Bushatlliut, ishin per vazhdimin e kryengritjes, per teu marre vesh me fuqite e krishtera armike te Portes, me Rusine e sidomos me Austrine, nen mbrojtjen e se ciles ishte futur kisha katolike. Duke mos pasur me besim te falja nga ana e Portes dhe duke qene i bindur per shkaterrimin e shpejte te Perandorise Osmane, Mahmud Pasha prirej per rrugen e dyte.
Ngjarjet e Shkodres terhoqen vemendjen e diplomacise ruse e austriake, sidomos pas hyrjes ne lufte te Perandorise Austriake kunder Portes se Larte, ne janar te vitit 1788.
Oborret e Petersburgut dhe te Vjenes ngarkuan diplomatet e tyre qe tei premtonin Bushatlliut perkrahje ekonomike e ushtarake per te vazhduar kryengritjen kunder Stambollit dhe per te marre pjese ne lufte ne ndihme te veprimeve te tyre ushtarake. Porta e Larte, nga ana e vet, u kerkoi shkodraneve koken e qeveritarit te tyre, perndryshe Shkodra do te shkaterrohej nga nje ekspedite e dyte dhe banoret e saj do te trajtoheshin si rober per pese vjet rresht. Ne shkurt te vitit 1788 filluan te gjalleroheshin pashallaret e Sarajeves dhe te Beratit, si dhe komandanti i maliqanese se Durresit, Mustafa pashe Toptani, qe bashkepunoi me kreret kundershtare ne sanxhakun e Shkodres. Krahinat e Pogradecit, te Shpuzes, te Kueit dhe te Piprit ngriten krye me arme, kurse Mustafa pashe Toptani kercenoi me lufte aleatet e Bushatlliut ne Kavaje e ne Tirane dhe mbylli rruget.
Me gjithe kete gjendje te rende, Mahmud Pasha me forcat e tij ushtarake arriti te nenshtronte perseri krahinat e Veriut, te ndeshkonte kreret e tyre kundershtare dhe ata te qytetit te Shkodres, qe ishin lidhur me ta, dhe te debonte nga qyteti nje varg familjesh te dyshimta. Por ai nuk mundi teu shkonte ne ndihme aleateve evropiane, sepse keto ngjarje kishin shkaktuar levizje ne popullsine qytetare dhe ai ruhej nga ndonje kryengritje ne Shkoder.
Ne muajin maj te vitit 1788, Mahmud Pasha u takua ne keshtjellen e Rozafes me nje perfaqesues te ambasadorit rus ne Venedik. Ne kete takim Bushatlliu pranoi te vazhdonte kryengritjen kunder earmikut te perbashkete (Perandorise Osmane) dhe u zotua te lehtesonte hyrjen e trupave ruse ne Stamboll, duke pushtuar Shqiperine deri ne Manastir e nje pjese te Maqedonise deri ne Selanik. Kundrejt kesaj pjesemarrjeje ne lufte, ai kerkoi tei jepej nje shume te hollash per te bere per vete pashallaret shqiptare dhe te dergohej ne bregdet nje skuader anijesh luftarake per te kercenuar ose, po te ishte nevoja, per te bombarduar ato qytete qe do te mbanin anen e Portes. Gjithashtu ai kerkoi te njihej autonomia e tokave te kontrolluara prej ushtrise shqiptare, nje autonomi politike e fetare, nen mbrojtjen e fronit perandorak rus, sie ndodhi me Hanatin e Krimese. Kjo marreveshje duhej te miratohej nga Katerina II e Rusise.
Ndersa pritej ky miratim, sipas nje kerkese qe kishte bere vete Bushatlliu me ane te kryepeshkopit te Tivarit, Gjergj Radovanit, oborri i Vjenes dergoi perfaqesuesit e vet ne Shkoder. Kjo perfaqesi mberriti ne Shkoder ne mesin e muajit qershor, pavaresisht se diplomatet ruse ishin perpjekur per ta penguar.
Kerkesat e Bushatlliut ishin pothuajse te njellojta me ato qe iu parashtruan perfaqesuesit rus. Por kerkohej qe vendi te vihej jo nen mbrojtjen e Rusise, por te shtepise se Habsburgeve. Austriaket synonin terheqjen e forcave te qeveritarit te Shkodres, ne ndihme te ushtrive te tyre ne luften per pushtimin e Bosnjes. Por, kur dergata austriake mori rrugen e kthimit, forcat kundershtare te Bushatlliut kapen dhe vrane te gjithe pjesemarresit e saj. Keshtu nuk mbeti asnje shprese per lidhje me Vjenen. Petersburgu nga ana e vet nuk dha pergjigje. Bushatlliut nuk i mbeti veese rruga e pajtimit me Porten e Larte.
Nderkohe, i detyruar nga rrethanat e luftes, divani i sulltanit kishte ndryshuar mendim dhe i premtoi Kara Mahmudit faljen dhe graden e vezirit, ne qofte se ai merrte pjese ne lufte me forcat e veta ne frontin e Bosnjes kunder austriakeve. Bushatlliu e pranoi kete premtim, por duke i shkeputur Portes se Larte qeverisjen e sanxhakut te Ohrit dhe atij te Elbasanit, si dhe graden e pashes per te vellane, Ibrahim Beun, dhe per te nipin, Mehmet Beun. Keshtu Pashalleku i Shkodres e perforcoi perseri poziten e vet. Jeta ekonomike filloi te gjallerohej.
Pjesemarrja e Bushatlliut ne kete lufte, gjersa u nenshkrua me Austrine traktati i paqes se Sistoves (4 gusht 1791), i sherbeu pergatitjes per kryengritjen e dyte. Duke shfrytezuar graden e vezirit dhe te kryekomandantit te frontit te Vidinit, Kara Mahmudi grumbulloi sasi te rendesishme te hollash dhe armatimesh, te cilat i dergoi ne Shkoder.
Nderkohe edhe ne radhet e rrethuesve linden veshtiresi serioze, sie qene ato lidhur me furnizimin e trupave me municione, ushqime e te holla, qe filluan te shfaqeshin menjehere pas fillimit te luftes me Rusine. Keto veshtiresi shkaktuan perearje ne radhet e komandes osmane. Valiu i Rumelise dhe Mehmet pashe eausholli moren masa qe tei nxirrnin ushqimet e nevojshme me ane grabitjesh dhe dhunimesh te popullsise vendase. Valiu i Bosnjes dhe komandanti i flotes, bashke me forcat e tyre, u larguan nga veprimet luftarake. Kjo perearje e ndryshoi situaten ne favor te Bushatlliut. Rol vendimtar pati nderhyrja e qytetareve te Shkodres, e fshatareve rreth saj dhe e malesoreve te Hotit, te Shales, te Shoshit, te Postribes etj. Te zemeruar nga grabitjet, vrasjet dhe nga perdhunimet e kryera prej forcave ushtarake te valiut te Rumelise dhe te Mehmet pashe eaushollit, me 25 nentor, 8 000 ushtare vendas u versulen njekohesisht bashke me garnizonin e keshtjelles mbi rrethuesit dhe i shpartalluan aq keq sa, ne Shkoder e neper rruget gjer ne Drin, mbeten rreth gjashte mije te vrare pervee roberve. Nder te vraret ishte edhe vete Mehmet pashe eausholli.
Nje disfate te tille trupat osmane nuk e kishin pesuar prej shume vitesh ne Shqiperi. Me qellim qe konflikti te merrte fund dhe te mos beheshin me viktima te nje ekspedite ndeshkimore te re, qytetaret e Shkodres kerkuan qysh te nesermen e fitores qe sulltani te falte Kara Mahmudin dhe ky te lironte roberit e te pajtohej me pushtetin qendror.
Pas shpartallimit te valiut te Rumelise dhe Mehmet pashe eaushollit, raporti i ri i forcave ne lemin nderkombetar dhe ne pashallek e vuri Mahmud pashe Bushatlliun para dy rrugeve: ose te pajtohej me Porten e Larte, ose te ecte ne rrugen e shkeputjes dhe te lidhej me fuqite armike te saj per te vazhduar luften.
Ata feudale te sanxhakut, qe e kishin braktisur dhe tradhtuar gjate kryengritjes, nuk perbenin per te nje mbeshtetje te sigurt. Perkundrazi, ata kerkonin nenshtrimin ndaj sulltanit e madje largimin e Bushatlliut nga pushteti i pashallekut. Edhe pronaret e vegjel, qe perbenin shumicen myslimane te banoreve te qyteteve, sidomos te Shkodres, ndonese e kerkonin per qeveritar, e kushtezonin kete me nenshtrimin e tij ndaj sulltanit. Ne kete qendrim ndikuan edhe demi qe shkaktoi bllokimi i rrugeve tokesore e detare, i cili paralizoi veprimtarine ekonomike te qytetit dhe frika e nje ekspedite te dyte. Ndersa banoret e krishtere dhe ne veeanti malesoret te cilet perbenin shumicen e ushtrise se Bushatlliut, ishin per vazhdimin e kryengritjes, per teu marre vesh me fuqite e krishtera armike te Portes, me Rusine e sidomos me Austrine, nen mbrojtjen e se ciles ishte futur kisha katolike. Duke mos pasur me besim te falja nga ana e Portes dhe duke qene i bindur per shkaterrimin e shpejte te Perandorise Osmane, Mahmud Pasha prirej per rrugen e dyte.
Ngjarjet e Shkodres terhoqen vemendjen e diplomacise ruse e austriake, sidomos pas hyrjes ne lufte te Perandorise Austriake kunder Portes se Larte, ne janar te vitit 1788.
Oborret e Petersburgut dhe te Vjenes ngarkuan diplomatet e tyre qe tei premtonin Bushatlliut perkrahje ekonomike e ushtarake per te vazhduar kryengritjen kunder Stambollit dhe per te marre pjese ne lufte ne ndihme te veprimeve te tyre ushtarake. Porta e Larte, nga ana e vet, u kerkoi shkodraneve koken e qeveritarit te tyre, perndryshe Shkodra do te shkaterrohej nga nje ekspedite e dyte dhe banoret e saj do te trajtoheshin si rober per pese vjet rresht. Ne shkurt te vitit 1788 filluan te gjalleroheshin pashallaret e Sarajeves dhe te Beratit, si dhe komandanti i maliqanese se Durresit, Mustafa pashe Toptani, qe bashkepunoi me kreret kundershtare ne sanxhakun e Shkodres. Krahinat e Pogradecit, te Shpuzes, te Kueit dhe te Piprit ngriten krye me arme, kurse Mustafa pashe Toptani kercenoi me lufte aleatet e Bushatlliut ne Kavaje e ne Tirane dhe mbylli rruget.
Me gjithe kete gjendje te rende, Mahmud Pasha me forcat e tij ushtarake arriti te nenshtronte perseri krahinat e Veriut, te ndeshkonte kreret e tyre kundershtare dhe ata te qytetit te Shkodres, qe ishin lidhur me ta, dhe te debonte nga qyteti nje varg familjesh te dyshimta. Por ai nuk mundi teu shkonte ne ndihme aleateve evropiane, sepse keto ngjarje kishin shkaktuar levizje ne popullsine qytetare dhe ai ruhej nga ndonje kryengritje ne Shkoder.
Ne muajin maj te vitit 1788, Mahmud Pasha u takua ne keshtjellen e Rozafes me nje perfaqesues te ambasadorit rus ne Venedik. Ne kete takim Bushatlliu pranoi te vazhdonte kryengritjen kunder earmikut te perbashkete (Perandorise Osmane) dhe u zotua te lehtesonte hyrjen e trupave ruse ne Stamboll, duke pushtuar Shqiperine deri ne Manastir e nje pjese te Maqedonise deri ne Selanik. Kundrejt kesaj pjesemarrjeje ne lufte, ai kerkoi tei jepej nje shume te hollash per te bere per vete pashallaret shqiptare dhe te dergohej ne bregdet nje skuader anijesh luftarake per te kercenuar ose, po te ishte nevoja, per te bombarduar ato qytete qe do te mbanin anen e Portes. Gjithashtu ai kerkoi te njihej autonomia e tokave te kontrolluara prej ushtrise shqiptare, nje autonomi politike e fetare, nen mbrojtjen e fronit perandorak rus, sie ndodhi me Hanatin e Krimese. Kjo marreveshje duhej te miratohej nga Katerina II e Rusise.
Ndersa pritej ky miratim, sipas nje kerkese qe kishte bere vete Bushatlliu me ane te kryepeshkopit te Tivarit, Gjergj Radovanit, oborri i Vjenes dergoi perfaqesuesit e vet ne Shkoder. Kjo perfaqesi mberriti ne Shkoder ne mesin e muajit qershor, pavaresisht se diplomatet ruse ishin perpjekur per ta penguar.
Kerkesat e Bushatlliut ishin pothuajse te njellojta me ato qe iu parashtruan perfaqesuesit rus. Por kerkohej qe vendi te vihej jo nen mbrojtjen e Rusise, por te shtepise se Habsburgeve. Austriaket synonin terheqjen e forcave te qeveritarit te Shkodres, ne ndihme te ushtrive te tyre ne luften per pushtimin e Bosnjes. Por, kur dergata austriake mori rrugen e kthimit, forcat kundershtare te Bushatlliut kapen dhe vrane te gjithe pjesemarresit e saj. Keshtu nuk mbeti asnje shprese per lidhje me Vjenen. Petersburgu nga ana e vet nuk dha pergjigje. Bushatlliut nuk i mbeti veese rruga e pajtimit me Porten e Larte.
Nderkohe, i detyruar nga rrethanat e luftes, divani i sulltanit kishte ndryshuar mendim dhe i premtoi Kara Mahmudit faljen dhe graden e vezirit, ne qofte se ai merrte pjese ne lufte me forcat e veta ne frontin e Bosnjes kunder austriakeve. Bushatlliu e pranoi kete premtim, por duke i shkeputur Portes se Larte qeverisjen e sanxhakut te Ohrit dhe atij te Elbasanit, si dhe graden e pashes per te vellane, Ibrahim Beun, dhe per te nipin, Mehmet Beun. Keshtu Pashalleku i Shkodres e perforcoi perseri poziten e vet. Jeta ekonomike filloi te gjallerohej.
Pjesemarrja e Bushatlliut ne kete lufte, gjersa u nenshkrua me Austrine traktati i paqes se Sistoves (4 gusht 1791), i sherbeu pergatitjes per kryengritjen e dyte. Duke shfrytezuar graden e vezirit dhe te kryekomandantit te frontit te Vidinit, Kara Mahmudi grumbulloi sasi te rendesishme te hollash dhe armatimesh, te cilat i dergoi ne Shkoder.
Vizitor- Vizitor
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:07 pm
Por lufta nuk vazhdoi me tej. Duke iu trembur perhapjes se ideve te revolucionit freng edhe Rusia, ashtu sie kishte bere me pare Austria, shpejtoi te nenshkruante traktatin e paqes me Perandorine Osmane ne Jassi, me 2 janar 1792. Keshtu shteti osman shpetoi nga shkaterrimi. Por kriza e brendshme e tij u thellua me tej, prandaj sulltan Selimi III filloi perpjekjet per te perqendruar pushtetin e per te modernizuar ushtrine. Keto reforma, qe njihen me emrin eNizam-i-xhedide, nuk perputheshin me interesat e parise se provincave. Per rrjedhim, kunder reformave te sulltan Selimit u organizua me shpejtesi nje qendrese e gjere e kryesuar nga ulemate dhe nga feudalet e eifligaret me te fuqishem te provincave. Mahmud pashe Bushatlliu e Ali pashe Tepelena ishin nga me kryesoret ne Gadishullin Ballkanik.
Pasi u kthye ne Shkoder, Bushatlliu dha shenjat e para te nje kryengritjeje te dyte. Ai e filloi ate me nje fushate ndeshkimore e nenshtrimi te feudaleve perkrahes te Stambollit. Kete e beri jo vetem brenda kater sanxhakeve qe perbenin Pashallekun e Shkodres gjer ne ate kohe, por edhe ne sanxhaket e Prizrenit e te Shkupit, ku, per shkak te lidhjeve te tyre ekonomike me Shkodren dhe te prirjeve separatiste te vezirit te saj, nje pjese e parise feudale dhe tregtare te ketyre qendrave moren anen e tij. Kundershtaret e vezirit shkodran ne qytetet e rrethet e Pejes, te Prishtines, te Shkupit, te Ohrit dhe te Elbasanit njohen tani goditjen e rende te tij qe i eoi deri ne shfarosje. Keshtu filloi periudha e kryengritjes se dyte, e cila synonte shkeputjen e plote nga varesia e Portes. Veziri i Shkodres tanime nuk i nenshtrohej fare autoritetit te Portes. Ai nuk nxirrte me taksa per thesarin perandorak, por i debonte gjyqtaret e Stambollit dhe vetem fjala e tij ishte ligj. Kjo kryengritje e shkeputi faktikisht pjesen me te madhe te tokave shqiptare nga perandoria.
Politika e re e Mahmudit shkaktoi nje reaksion te forte, qe filloi ne gjirin e vete familjes se Bushatlliut, te vellai dhe nipi i tij. Keta u vune ne krye te atij grupi feudalesh, te cilet ishin kundershtare te shkeputjes se vendit nga Perandoria Osmane, duke e quajtur ate te rrezikshme per jeten, pasurite dhe per postet e tyre. Prandaj e braktisen ate. Kjo i dha dore sulltanit te merrte masa te shpejta. Ne fillim te vitit 1793 ai nisi kunder Shkodres nje ekspedite ndeshkimore. Ekspedita, e perbere nga forcat e shtate pashallareve shqiptare me ne krye valiun e Rumelise, Beqir Pashen, mundi te mberrinte ne Shkoder vetem pas tete muajsh. Pas nje qendrese te forte, Mahmud Pasha u detyrua me se fundi te mbyllej ne keshtjelle me 1787. Edhe kete here shumica e parise vartese dhe e aleateve e braktisen, duke u besuar premtimeve te Portes se Larte qe kishte shpallur se do teu njihte privilegjet qe kishin. Por fshataret e malesoret dhe shtresat e gjera qytetare shkodrane, te shqetesuara nga mundesia e kthimit te anarkise, nuk ndoqen rrugen e krereve feudale. Te mbushura edhe me urrejtjen e nje populli qe nuk mund tei duronte aktet e dhunshme te pushtuesit te huaj, ato u bashkuan me vezirin kryengrites dhe i shpartalluan perseri forcat qeveritare, duke u shkaktuar deme shume te renda.
Perearja e lekundjet e aleateve te vet vendas si dhe frika nga nje ekspedite tjeter e Portes e detyruan Mahmud Pashen, me gjithe fitoren qe korri, te shpallte perseri faljen e te gjithe atyre qe e kishin braktisur, te lironte roberit e kapur dhe te padiste vellane e nipin si shkaktare te vertete te konfliktit, kurse sulltanin ta paraqiste si viktime te mashtrimit te tyre. Nderkaq, me anen e klerit katolik ai siguroi ndermjetesine e oborrit te Spanjes, per tei kerkuar falje sulltanit. Por te gjitha keto veprime, ashtu si edhe me 1787, nuk shprehnin ndjenjat e mendimet e verteta te tij.
Ndermjetesimi i perfaqesuesit diplomatik te Spanjes ne Stamboll, veshtiresite e medha financiare te perandorise e, mbi te gjitha, pamundesia e Portes per te organizuar nje ekspedite te re bene qe ne muajin mars te vitit 1795, sulltan Selimi III tei jepte Bushatlliut faljen, me kusht qe te zotohej se nuk do te ngrinte krye me, te derdhte ne thesarin perandorak shumat e medha te taksave te prapambetura nga e kaluara dhe te pranonte zbatimin e reformave ushtarake e financiare.
Gjersa erdhi falja, Bushatlliu e perforcoi perseri poziten e vet dhe i nenshtroi sanxhaket e Ohrit dhe te Elbasanit duke ua dhene per qeverisje te vellait dhe te nipit, te cilet ishin kthyer ne Shkoder e i kishin kerkuar falje. Veziri i Shkodres i kerkoi edhe Ali pashe Tepelenes te hiqte dore nga orvatja e te birit, Myftar Pashes, per te qeverisur sanxhakun e Ohrit dhe per te vene dore mbi sipermarrjen e Durresit. Ne vjeshten e vitit 1795 ai shpartalloi edhe forcat e pashallareve kosovare, te cilet ishin lidhur kunder tij dhe kishin marre pushtetin ne Prizren. Kete fat pesoi edhe Jusuf bej Dibra, i cili kishte guxuar te debonte nga Dibra qeveritarin e vendosur prej Bushatlliut.
Keto veprime qe ishin ne kundershtim me kushtet e faljes, i acaruan perseri marredheniet e Stambollit me vezirin e pabindur te Shkodres. Por Porta e Larte, e mberthyer nga reaksioni i brendshem kunder reformave, nuk ishte aspak ne gjendje te merrte masa energjike kunder tij.
Mahmud Pasha e drejtoi tani vemendjen kunder krahinave malore shqiptare te Kueit, te Piprit e te Palabardhit, te cilat, qysh nga lufta ruso-turke e viteve 1787-1792, ishin bashkuar me Malin e Zi dhe i kishin dale duarsh vezirit te Shkodres. I zene me ngjarjet e lartpermendura, Kara Mahmudi nuk kishte pasur kohe te merrej me to. Kurse tani rrethanat nderkombetare kishin ndryshuar. Franca ishte hedhur ne sulm kunder monarkive evropiane, dhe oborret e Vjenes e te Petersburgut i kishin lene mbas dore synimet e tyre ne Mal te Zi. Kjo gjendje e re politike i dha mundesi Bushatlliut te pergatitej per nenshtrimin e tyre. Edhe diplomacia frenge, per te mos lejuar qe Mali i Zi tei sherbente si baze politikes ruse e austriake dhe, me qellim qe te terhiqte qeveritarin e Shkodres nga ana e Frances, krijoi lidhje me Bushatlliun me ane te ambasadorit te saj ne Venedik. Gjeneral Bonaparti, i cili pas nenshtrimit te Italise Veriore projektonte te pushtonte edhe Dalmacine, dergoi ne Shkoder ne muajin maj 1796 shtate specialiste ushtarake per organizimin me te mire te ushtrise shqiptare si dhe shtate galera me municione e ushqime per fushaten qe Kara Mahmud Pasha kishte parasysh te ndermerrte kunder Malit te Zi. Por keto te fundit u konfiskuan ne det prej venedikasve, qe dyshonin se fushata e Bushatlliut drejtohej edhe kunder tokave te tyre.
Ne korrik te vitit 1796 tri reparte te sundimtarit te Shkodres hyne ne Mal te Zi. Malazezet dhe malesoret e tri krahinave shqiptare te lidhur me ta i kishin derguar fjale vezirit te Shkodres se do te luftonin gjer ne piken e fundit te gjakut po tei sulmonte. Dhe me te vertete forcat e Bushatlliut ndeshen ne nje mbrojtje shume te forte, qe i detyroi ato te terhiqeshin dhe qe beri te deshtonte sulmi. Ne shtator, Kara Mahmud Pasha e perseriti sulmin mbi Malin e Zi, por edhe kete here ushtria e tij nuk perparoi dot, kurse ai vete bashke me shtabin e tij, ne te cilin ishin edhe kater oficere franceze, ra ne kurth, me sa duket i tradhtuar, u rrethua dhe u vra nga malazezet (1796).
Rendesia dhe karakteri i Pashallekut te Shkodres
Deshmite shkodr
Pasi u kthye ne Shkoder, Bushatlliu dha shenjat e para te nje kryengritjeje te dyte. Ai e filloi ate me nje fushate ndeshkimore e nenshtrimi te feudaleve perkrahes te Stambollit. Kete e beri jo vetem brenda kater sanxhakeve qe perbenin Pashallekun e Shkodres gjer ne ate kohe, por edhe ne sanxhaket e Prizrenit e te Shkupit, ku, per shkak te lidhjeve te tyre ekonomike me Shkodren dhe te prirjeve separatiste te vezirit te saj, nje pjese e parise feudale dhe tregtare te ketyre qendrave moren anen e tij. Kundershtaret e vezirit shkodran ne qytetet e rrethet e Pejes, te Prishtines, te Shkupit, te Ohrit dhe te Elbasanit njohen tani goditjen e rende te tij qe i eoi deri ne shfarosje. Keshtu filloi periudha e kryengritjes se dyte, e cila synonte shkeputjen e plote nga varesia e Portes. Veziri i Shkodres tanime nuk i nenshtrohej fare autoritetit te Portes. Ai nuk nxirrte me taksa per thesarin perandorak, por i debonte gjyqtaret e Stambollit dhe vetem fjala e tij ishte ligj. Kjo kryengritje e shkeputi faktikisht pjesen me te madhe te tokave shqiptare nga perandoria.
Politika e re e Mahmudit shkaktoi nje reaksion te forte, qe filloi ne gjirin e vete familjes se Bushatlliut, te vellai dhe nipi i tij. Keta u vune ne krye te atij grupi feudalesh, te cilet ishin kundershtare te shkeputjes se vendit nga Perandoria Osmane, duke e quajtur ate te rrezikshme per jeten, pasurite dhe per postet e tyre. Prandaj e braktisen ate. Kjo i dha dore sulltanit te merrte masa te shpejta. Ne fillim te vitit 1793 ai nisi kunder Shkodres nje ekspedite ndeshkimore. Ekspedita, e perbere nga forcat e shtate pashallareve shqiptare me ne krye valiun e Rumelise, Beqir Pashen, mundi te mberrinte ne Shkoder vetem pas tete muajsh. Pas nje qendrese te forte, Mahmud Pasha u detyrua me se fundi te mbyllej ne keshtjelle me 1787. Edhe kete here shumica e parise vartese dhe e aleateve e braktisen, duke u besuar premtimeve te Portes se Larte qe kishte shpallur se do teu njihte privilegjet qe kishin. Por fshataret e malesoret dhe shtresat e gjera qytetare shkodrane, te shqetesuara nga mundesia e kthimit te anarkise, nuk ndoqen rrugen e krereve feudale. Te mbushura edhe me urrejtjen e nje populli qe nuk mund tei duronte aktet e dhunshme te pushtuesit te huaj, ato u bashkuan me vezirin kryengrites dhe i shpartalluan perseri forcat qeveritare, duke u shkaktuar deme shume te renda.
Perearja e lekundjet e aleateve te vet vendas si dhe frika nga nje ekspedite tjeter e Portes e detyruan Mahmud Pashen, me gjithe fitoren qe korri, te shpallte perseri faljen e te gjithe atyre qe e kishin braktisur, te lironte roberit e kapur dhe te padiste vellane e nipin si shkaktare te vertete te konfliktit, kurse sulltanin ta paraqiste si viktime te mashtrimit te tyre. Nderkaq, me anen e klerit katolik ai siguroi ndermjetesine e oborrit te Spanjes, per tei kerkuar falje sulltanit. Por te gjitha keto veprime, ashtu si edhe me 1787, nuk shprehnin ndjenjat e mendimet e verteta te tij.
Ndermjetesimi i perfaqesuesit diplomatik te Spanjes ne Stamboll, veshtiresite e medha financiare te perandorise e, mbi te gjitha, pamundesia e Portes per te organizuar nje ekspedite te re bene qe ne muajin mars te vitit 1795, sulltan Selimi III tei jepte Bushatlliut faljen, me kusht qe te zotohej se nuk do te ngrinte krye me, te derdhte ne thesarin perandorak shumat e medha te taksave te prapambetura nga e kaluara dhe te pranonte zbatimin e reformave ushtarake e financiare.
Gjersa erdhi falja, Bushatlliu e perforcoi perseri poziten e vet dhe i nenshtroi sanxhaket e Ohrit dhe te Elbasanit duke ua dhene per qeverisje te vellait dhe te nipit, te cilet ishin kthyer ne Shkoder e i kishin kerkuar falje. Veziri i Shkodres i kerkoi edhe Ali pashe Tepelenes te hiqte dore nga orvatja e te birit, Myftar Pashes, per te qeverisur sanxhakun e Ohrit dhe per te vene dore mbi sipermarrjen e Durresit. Ne vjeshten e vitit 1795 ai shpartalloi edhe forcat e pashallareve kosovare, te cilet ishin lidhur kunder tij dhe kishin marre pushtetin ne Prizren. Kete fat pesoi edhe Jusuf bej Dibra, i cili kishte guxuar te debonte nga Dibra qeveritarin e vendosur prej Bushatlliut.
Keto veprime qe ishin ne kundershtim me kushtet e faljes, i acaruan perseri marredheniet e Stambollit me vezirin e pabindur te Shkodres. Por Porta e Larte, e mberthyer nga reaksioni i brendshem kunder reformave, nuk ishte aspak ne gjendje te merrte masa energjike kunder tij.
Mahmud Pasha e drejtoi tani vemendjen kunder krahinave malore shqiptare te Kueit, te Piprit e te Palabardhit, te cilat, qysh nga lufta ruso-turke e viteve 1787-1792, ishin bashkuar me Malin e Zi dhe i kishin dale duarsh vezirit te Shkodres. I zene me ngjarjet e lartpermendura, Kara Mahmudi nuk kishte pasur kohe te merrej me to. Kurse tani rrethanat nderkombetare kishin ndryshuar. Franca ishte hedhur ne sulm kunder monarkive evropiane, dhe oborret e Vjenes e te Petersburgut i kishin lene mbas dore synimet e tyre ne Mal te Zi. Kjo gjendje e re politike i dha mundesi Bushatlliut te pergatitej per nenshtrimin e tyre. Edhe diplomacia frenge, per te mos lejuar qe Mali i Zi tei sherbente si baze politikes ruse e austriake dhe, me qellim qe te terhiqte qeveritarin e Shkodres nga ana e Frances, krijoi lidhje me Bushatlliun me ane te ambasadorit te saj ne Venedik. Gjeneral Bonaparti, i cili pas nenshtrimit te Italise Veriore projektonte te pushtonte edhe Dalmacine, dergoi ne Shkoder ne muajin maj 1796 shtate specialiste ushtarake per organizimin me te mire te ushtrise shqiptare si dhe shtate galera me municione e ushqime per fushaten qe Kara Mahmud Pasha kishte parasysh te ndermerrte kunder Malit te Zi. Por keto te fundit u konfiskuan ne det prej venedikasve, qe dyshonin se fushata e Bushatlliut drejtohej edhe kunder tokave te tyre.
Ne korrik te vitit 1796 tri reparte te sundimtarit te Shkodres hyne ne Mal te Zi. Malazezet dhe malesoret e tri krahinave shqiptare te lidhur me ta i kishin derguar fjale vezirit te Shkodres se do te luftonin gjer ne piken e fundit te gjakut po tei sulmonte. Dhe me te vertete forcat e Bushatlliut ndeshen ne nje mbrojtje shume te forte, qe i detyroi ato te terhiqeshin dhe qe beri te deshtonte sulmi. Ne shtator, Kara Mahmud Pasha e perseriti sulmin mbi Malin e Zi, por edhe kete here ushtria e tij nuk perparoi dot, kurse ai vete bashke me shtabin e tij, ne te cilin ishin edhe kater oficere franceze, ra ne kurth, me sa duket i tradhtuar, u rrethua dhe u vra nga malazezet (1796).
Rendesia dhe karakteri i Pashallekut te Shkodres
Deshmite shkodr
Vizitor- Vizitor
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:24 pm
K R E U V
KULTURA DHE ARSIMI NE SHEK. XVI-XVIII
Koha e perhapjes se fjaleve shqip, shqiptar dhe Shqiperi
Pas shpernguljes se arberesheve per ne Greqi dhe ne Itali (shek. XV), fjalet e dikurshme Arben/Arber, (i) arbenesh/arberesh dhe arbenisht/arberisht, ne vete trojet shqiptare erdhen e u zevendesuan dalengadale me fjalet shqip, shqip-tar dhe Shqip-eni/Shqip-eri. Nga keto me heret dokumentohet fjala e parme shqip, te cilen e ndeshim nje here te vetme qysh ne Mesharine e Gjon Buzukut (1555, faqe XXV): eqi vjen me thashune shqipe Fjala shqip, me vlere ndajfoljore, ndeshet pastaj kater here ne veprat e Budit (1618 dhe 1622), tek i cili, ashtu si te Buzuku, nuk ndeshet fare ndajfolja arbenisht. Kurse Bardhi ne Fjalorin latinisht-shqip te vitit 1635 perdor vetem ndajfoljen arbenisht. Ndajfoljen shqip e gjejme te perdorur (dy here) edhe ne vepren e Bogdanit te vitit 1685. Por te Budi, Bardhi e Bogdani gjejme te perdorur rregullisht (dheu) i Arben-it dhe (gjuha) e arbeneshe.
Fakti qe fjalen e parme shqip Buzuku, Budi dhe te tjere pas tyre e kane perdorur ne vend te fjales se prejardhur arben-isht, deshmon qe ndajfolja shqip eshte me e hershme se shekulli i Buzukut (shek. XVI), por mbetet e paqarte perse ajo nuk ndeshet ne materialet e ruajtura nga arbereshet e Greqise dhe te Italise. Gjithsesi, kuptimi i saj nistor duhet te kete qene eqarte, hapur, troee dhe vetem me pas ajo ka marre kuptimin e ndajfoljes arben-isht/arber-isht, te cilen me vone edhe e ka zevendesuar dalengadale ne trojet e banuara nga vete shqiptaret. Me kalimin e kohes, mbi bazen e kesaj fjale me ane te prapashteses etar eshte formuar fjala e prejardhur shqip-tar, qe deshmohet se pari te Kuvendi i Arbenit i vitit 1703 (botimi i vitit 1706, faqe 76): e e a dine gjuhen e shqipetarevet.e Edhe Johann Thunmann-i, ne vitin 1774, pohon: Albanet e quajne veten skipatar (shqiptar e shen. i aut.), por burimin e kesaj fjale ata nuk e dine.e Nga keto dy deshmi kuptohet se fjala e prejardhur shqiptar eshte shfaqur para shek. XVIII, gjithsesi pas shpernguljeve te arberesheve per ne Greqi dhe ne Itali. Kurse fjala Shqip-eni/Shqip-eri eshte shfaqur jo me heret se fundi i shek. XVIII.
Fjalet e prejardhura shqip-tar dhe Shqip-eni/Shqip-eri jane krijuar per te zevendesuar fjalet e meparshme (i) arbenesh/arberesh dhe dheu i Arbenit/Arberit, qe kishin nisur te dilnin jashte perdorimit. Disa dijetare shqiptare kane shprehur mendimin se fjala e prejardhur shqiptar eshte shfaqur ne periudhen e pushtimit turk, per te dalluar shqiptaret myslimane nga bashkekombesit e tyre te krishtere. Por nje mendim i tille nuk eshte i mbeshtetur, sepse kjo fjale e prejardhur ndeshet se pari pikerisht ne nje burim te krishtere, sie ishte Kuvendi i Arbenit i fillimit te shek. XVIII. Vee kesaj, dihet se turqit i kane quajtur shqiptaret ne pergjithesi me emrin arnaut, per te cilin na deshmon edhe Frang Bardhi ne Fjalorin e tij te vitit 1635. Dhe mund te pohohet se ne dokumentet turke nuk eshte bere ndonje dallim i tille ne emertimin e shqiptareve myslimane e te krishtere, duke i quajtur te paret shqiptare dhe te dytet arnaute, apo anasjelltas. Gjithashtu nuk ka asnje te dhene, qe te vertetoje se ky dallim emertimi eshte bere nga vete shqiptaret.
Ne te vertete, eeshtja e zevendesimit te etnonimit me te hershem (i) arbenesh/arberesh me shqiptar eshte pasoje e pergjithesimit te ndajfoljes shqip ne vend te ndajfoljes me te hershme arbenisht/arberisht. E ky zevendesim eshte bere ne truallin shqiptar nga vete shqiptaret, pa dallim feje. Keshtu, nuk duhet te jete rastesi qe Buzuku ne te vetmin rast qe i eshte dashur te perdore nje ndajfolje te tille, ka perdorur pikerisht fjalen shqip. E njejta verejtje vlen edhe per Budin, qe perdor nje gjuhe shume popullore dhe qe ne 1014 faqet e veprave te tij ka perdorur kater here fjalen shqip dhe asnje here fjalen arbenisht. Pra, ne nje faze te dhene te evolucionit te gjuhes shqipe ndajfolja shqip eshte bere mbizoteruese. E me perdorimin gjithnje e me te dendur te ndajfoljes shqip nder te gjithe shqiptaret, pa dallim krahine dhe feje, erdhi e u be gjithnje e me e ndjeshme kundervenia midis kesaj fjale dhe etnonimit (i) arbenesh/arberesh, me te cilin e quanin veten dikur ata qe flisnin shqip. Kjo kundervenie binte ndesh me perdorimin e pergjithshem te emertimit te popujve dhe te gjuheve a dialekteve perkatese me fjale te se njejtes rrenje. P.sh. te krahasohen grek ~ Greqi ~ greqi-sht, italian ~ Itali ~ itali-sht, turk ~ Turqi ~ turqi-sht, gjerman ~ Gjermani ~ gjermani-sht etj.; toske ~ Toskeri/Toskeni ~ toskerisht/toskenisht, gege ~ Gege-ni/Gege-ri ~ gegeni-sht/gegeri-sht, eam ~ eameri ~ eameri-sht etj. Prandaj, kundervenia midis ndajfoljes shqip, nga njera ane, dhe fjaleve arbenisht/arberisht, (i) arbenesh/arberesh dhe Arben/Arber, nga ana tjeter, nuk mund te vazhdonte pergjithmone. Ajo nje dite do te zgjidhej me menjanimin e pashmangshem ose te fjales shqip, ose te fjaleve qe kishin si baze fjalen Arben/Arber. Ne kete rast, fjala shqip u tregua me e gjalle duke menjanuar nga perdorimi me pare ndajfoljen me pak te perdorur arbenisht/arberisht. Ne kete menyre u hap rruga edhe per menjanimin e shkalleshkallshem te fjaleve te tjera te se njejtes rrenje Arben/Arber dhe (i) arbenesh/arberesh nepermjet krijimit te fjaleve te prejardhura shqiptar dhe Shqipeni/Shqiperi. Gjithsesi, kjo dukuri kerkon hulumtime te metejshme.
KULTURA DHE ARSIMI NE SHEK. XVI-XVIII
Koha e perhapjes se fjaleve shqip, shqiptar dhe Shqiperi
Pas shpernguljes se arberesheve per ne Greqi dhe ne Itali (shek. XV), fjalet e dikurshme Arben/Arber, (i) arbenesh/arberesh dhe arbenisht/arberisht, ne vete trojet shqiptare erdhen e u zevendesuan dalengadale me fjalet shqip, shqip-tar dhe Shqip-eni/Shqip-eri. Nga keto me heret dokumentohet fjala e parme shqip, te cilen e ndeshim nje here te vetme qysh ne Mesharine e Gjon Buzukut (1555, faqe XXV): eqi vjen me thashune shqipe Fjala shqip, me vlere ndajfoljore, ndeshet pastaj kater here ne veprat e Budit (1618 dhe 1622), tek i cili, ashtu si te Buzuku, nuk ndeshet fare ndajfolja arbenisht. Kurse Bardhi ne Fjalorin latinisht-shqip te vitit 1635 perdor vetem ndajfoljen arbenisht. Ndajfoljen shqip e gjejme te perdorur (dy here) edhe ne vepren e Bogdanit te vitit 1685. Por te Budi, Bardhi e Bogdani gjejme te perdorur rregullisht (dheu) i Arben-it dhe (gjuha) e arbeneshe.
Fakti qe fjalen e parme shqip Buzuku, Budi dhe te tjere pas tyre e kane perdorur ne vend te fjales se prejardhur arben-isht, deshmon qe ndajfolja shqip eshte me e hershme se shekulli i Buzukut (shek. XVI), por mbetet e paqarte perse ajo nuk ndeshet ne materialet e ruajtura nga arbereshet e Greqise dhe te Italise. Gjithsesi, kuptimi i saj nistor duhet te kete qene eqarte, hapur, troee dhe vetem me pas ajo ka marre kuptimin e ndajfoljes arben-isht/arber-isht, te cilen me vone edhe e ka zevendesuar dalengadale ne trojet e banuara nga vete shqiptaret. Me kalimin e kohes, mbi bazen e kesaj fjale me ane te prapashteses etar eshte formuar fjala e prejardhur shqip-tar, qe deshmohet se pari te Kuvendi i Arbenit i vitit 1703 (botimi i vitit 1706, faqe 76): e e a dine gjuhen e shqipetarevet.e Edhe Johann Thunmann-i, ne vitin 1774, pohon: Albanet e quajne veten skipatar (shqiptar e shen. i aut.), por burimin e kesaj fjale ata nuk e dine.e Nga keto dy deshmi kuptohet se fjala e prejardhur shqiptar eshte shfaqur para shek. XVIII, gjithsesi pas shpernguljeve te arberesheve per ne Greqi dhe ne Itali. Kurse fjala Shqip-eni/Shqip-eri eshte shfaqur jo me heret se fundi i shek. XVIII.
Fjalet e prejardhura shqip-tar dhe Shqip-eni/Shqip-eri jane krijuar per te zevendesuar fjalet e meparshme (i) arbenesh/arberesh dhe dheu i Arbenit/Arberit, qe kishin nisur te dilnin jashte perdorimit. Disa dijetare shqiptare kane shprehur mendimin se fjala e prejardhur shqiptar eshte shfaqur ne periudhen e pushtimit turk, per te dalluar shqiptaret myslimane nga bashkekombesit e tyre te krishtere. Por nje mendim i tille nuk eshte i mbeshtetur, sepse kjo fjale e prejardhur ndeshet se pari pikerisht ne nje burim te krishtere, sie ishte Kuvendi i Arbenit i fillimit te shek. XVIII. Vee kesaj, dihet se turqit i kane quajtur shqiptaret ne pergjithesi me emrin arnaut, per te cilin na deshmon edhe Frang Bardhi ne Fjalorin e tij te vitit 1635. Dhe mund te pohohet se ne dokumentet turke nuk eshte bere ndonje dallim i tille ne emertimin e shqiptareve myslimane e te krishtere, duke i quajtur te paret shqiptare dhe te dytet arnaute, apo anasjelltas. Gjithashtu nuk ka asnje te dhene, qe te vertetoje se ky dallim emertimi eshte bere nga vete shqiptaret.
Ne te vertete, eeshtja e zevendesimit te etnonimit me te hershem (i) arbenesh/arberesh me shqiptar eshte pasoje e pergjithesimit te ndajfoljes shqip ne vend te ndajfoljes me te hershme arbenisht/arberisht. E ky zevendesim eshte bere ne truallin shqiptar nga vete shqiptaret, pa dallim feje. Keshtu, nuk duhet te jete rastesi qe Buzuku ne te vetmin rast qe i eshte dashur te perdore nje ndajfolje te tille, ka perdorur pikerisht fjalen shqip. E njejta verejtje vlen edhe per Budin, qe perdor nje gjuhe shume popullore dhe qe ne 1014 faqet e veprave te tij ka perdorur kater here fjalen shqip dhe asnje here fjalen arbenisht. Pra, ne nje faze te dhene te evolucionit te gjuhes shqipe ndajfolja shqip eshte bere mbizoteruese. E me perdorimin gjithnje e me te dendur te ndajfoljes shqip nder te gjithe shqiptaret, pa dallim krahine dhe feje, erdhi e u be gjithnje e me e ndjeshme kundervenia midis kesaj fjale dhe etnonimit (i) arbenesh/arberesh, me te cilin e quanin veten dikur ata qe flisnin shqip. Kjo kundervenie binte ndesh me perdorimin e pergjithshem te emertimit te popujve dhe te gjuheve a dialekteve perkatese me fjale te se njejtes rrenje. P.sh. te krahasohen grek ~ Greqi ~ greqi-sht, italian ~ Itali ~ itali-sht, turk ~ Turqi ~ turqi-sht, gjerman ~ Gjermani ~ gjermani-sht etj.; toske ~ Toskeri/Toskeni ~ toskerisht/toskenisht, gege ~ Gege-ni/Gege-ri ~ gegeni-sht/gegeri-sht, eam ~ eameri ~ eameri-sht etj. Prandaj, kundervenia midis ndajfoljes shqip, nga njera ane, dhe fjaleve arbenisht/arberisht, (i) arbenesh/arberesh dhe Arben/Arber, nga ana tjeter, nuk mund te vazhdonte pergjithmone. Ajo nje dite do te zgjidhej me menjanimin e pashmangshem ose te fjales shqip, ose te fjaleve qe kishin si baze fjalen Arben/Arber. Ne kete rast, fjala shqip u tregua me e gjalle duke menjanuar nga perdorimi me pare ndajfoljen me pak te perdorur arbenisht/arberisht. Ne kete menyre u hap rruga edhe per menjanimin e shkalleshkallshem te fjaleve te tjera te se njejtes rrenje Arben/Arber dhe (i) arbenesh/arberesh nepermjet krijimit te fjaleve te prejardhura shqiptar dhe Shqipeni/Shqiperi. Gjithsesi, kjo dukuri kerkon hulumtime te metejshme.
Vizitor- Vizitor
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:25 pm
Letersia shqiptare ne shek. XVI-XVII
Pas vdekjes se Skenderbeut (1468) dhe renies se keshtjellave te fundit te qendreses shqiptare (1468-1479), per popullin shqiptar nisi nje periudhe e gjate pushtimi gati peseshekullore, pasojat e te cilit u ndien ne gjithe jeten e vendit. Invazioni osman dhe lufterat shkretuese qe turqit i imponuan popullit shqiptar, krahas te tjerave i sollen deme te medha edhe kultures shqiptare. U nderprene proceset e natyrshme te zhvillimit ekonomiko-shoqeror e kulturor dhe vendi hyri ne nje sistem marredheniesh te prapambetura, ne nje faze historikisht te kapercyer prej tij. Humbja e forcave te gjalla njerezore, eksodi biblik i dhjetera mijera banoreve te tokave shqiptare qe moren arratine per t`i shpetuar zgjedhes osmane, shkaterrimi i vendit, rrenimi i shume qyteteve, vatra te rendesishme te kultures, qe groposen nen germadhat e tyre vlera te medha kulturore (monumente te arkitektures e vepra te artit, dokumente te shkruara e arkiva te tera etj.), te krijuara nga shqiptaret gjate shekujve, u duk se sollen nje shkreti ne jeten e vendit. Shqiptaret kishin hyre ne nje roberi te rende qe, bashke me zhdukjen e vlerave shpirterore, rrezikonte te sillte humbjen e identitetit dhe zhdukjen e tyre si popull. Pervee kesaj, kultura shqiptare u vu nen trysnine e asaj turko-arabe. Sundimtaret osmane, bashke me islamizimin ne mase te popullsise shqiptare, nepermjet nje diskriminimi te gjithanshem kombetar dhe politik te shqiptareve synonin tei shkombetarizonin, tei asimilonin dhe tei turqizonin ata.
Procesi i zhvillimit kulturor te shqiptareve pesoi nje thyerje, por nuk u nderpre krejtesisht. Nga nje ane, tradita e nje qyteterimi dhe e nje kulture te hershme dhe ekzistenca e shqipes, nje nga gjuhet me te lashta te kontinentit qe i dallonte shqiptaret prej popujve te tjere perreth e, nga ana tjeter, ekzistenca e nje qendrese kunder pushtuesit, qe shfaqej me shperthimin e kryengritjeve te herepashershme antiosmane, ishin faktoret qe mundesuan mbijetesen e nje kulture tradicionale, materiale e shpirterore, gojore dhe te kultivuar, si dhe zhvillimin e nje letersie te shkruar ne gjuhen shqipe, sidomos nga shek. XVI e ketej.
Ne prag te pushtimit osman populli shqiptar kishte arritur te dilte si nje etni dhe kombesi e dalluar, me kulturen e tij te veeante, te shprehur ne menyren e jeteses, ne arkitekture dhe ne veprat e artit, ne ruajtjen e gjuhes dhe ne krijimtarine popullore. Me zhvillimet ekonomiko-shoqerore dhe kulturore shqiptaret nuk mbeten pas popujve fqinje te pellgut te Adriatikut e te Gadishullit Ballkanik. Ne kulturen dhe ne mendimin shqiptar kishin nisur te hynin idete e Rilindjes evropiane, ne to u ndie ndikimi i levizjes se madhe te Humanizmit.
Kur pushtimi osman e beri te pamundur lulezimin e kultures humaniste ne vend, ajo pjese e inteligjencies shqiptare qe ishte formuar nen ndikimin e kesaj levizjeje, emigroi jashte vendit dhe e zhvilloi veprimtarine e saj ne viset e huaja ku u vendos, kryesisht pertej Adriatikut. Prej saj u shquan figura qe bene emer ne boten humaniste, si historianet Marin Barleci (1458-1512) dhe Marin Beeikemi (1468-1526), ndersa Gjon Gazulli (1400-1465), Leonik Tomeu (1456-1531), Mikel Maruli (shek. XV), Maksim Artioti (1480-1556) u dalluan ne fusha te ndryshme te shkences, te artit e te filozofise.
Por vendin e pare midis tyre e ze Marin Barleci, historiani i pare i madh shqiptar, autori i vepres se njohur eHistoria de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principise (Historia e jetes dhe e bemave te Skenderbeut, princit te epiroteve), botuar ne Rome midis viteve 1508-1510. Kjo veper u perkthye ne shume gjuhe te botes dhe u be burim i nje literature te gjere per Gjergj Kastriotin-Skenderbeun. Vepra eshte shkruar ne frymen e humanizmit, me nje stil te ngritur e emocional permes te cilit himnizohet Skenderbeu si luftetar i lirise, si mbrojtes i krishterimit dhe si njeri. Me gjithe teprimet, duke qene bashkekohes i ngjarjeve, Barleci ka sjelle ne vepren e tij frymen e kohes dhe te dhena historike qe i qendrojne kritikes. E shkruar ne latinisht, e cila ishte ne ate kohe gjuha universale e kultures, vepra e Barlecit ka ne qender boten shqiptare dhe i perket kultures e letersise se popullit, qe shkroi me luften e tij nje nga faqet me te ndritura te historise se tij, duke u bere gardhi i pathyeshem qe pengoi vershimin e osmaneve pertej brigjeve te Adriatikut.
Edhe perpjekjet qe nje pjese e klerit beri, per nevojat e jetes shpirterore e konfesionale ne vend, per te shpetuar besimin e krishtere nga vershimi i islamit, paten jo vetem nje kuptim fetar, por dhe atdhetar. Duke mbrojtur fene e krishtere, ne kushtet kur gati dy te tretat e popullates ne fund te shek. XVII ishin konvertuar ne fene islame, klerike, si Gjon Buzuku, Pjeter Budi, Frang Bardhi e Pjeter Bogdani, me veprimtarine e tyre kishtare e letrare-kulturore synonin te menjanonin rrezikun e asimilimit te shqiptareve nga pushtuesi i ri. Ndryshimi drastik i struktures fetare dhe masat e pushtuesit per nenshtrimin e popullates vendase dhe rrafshimin e veeorive te saj etnike, nxiten qendresen e shqiptareve edhe ne fushen e kultures. Kultura shqiptare pati nje zhvillim te vetin, te brendshem, sado te penguar, edhe ne kushtet e pushtimit disashekullor osman, nen trysnine e botes kulturore te orientit, qe ushtroi nje ndikim te thelle e te gjithanshem ne te, por pa arritur te shtype natyren shqiptare te kultures vendase.
Qendresa ne fushen e kultures u shpreh ne radhe te pare permes levrimit te shqipes ne leme te botimeve te teksteve kishtare, kryesisht te qarkut konfesional katolik, ne veri, por dhe ortodoks, ne jug.
Reforma Protestante ne Evrope kishte gjalleruar shpresat e zhvillimit te gjuhes e te tradites letrare vendase dhe ne kete klime prifti katolik Dom Gjon Buzuku botoi me 1555 nje eMeshare shqip me pjese te perkthyera nga ungjilli, rituali dhe liturgjia. Vepra duhet te jete vene ne listen e librave te ndaluar (index) nga Kunderreforma, e cila me vendimet e koncilit te Trentit me 1562 lejonte te ktheheshin ne gjuhet e folura te vendit vetem katekizma (libra mesimi fetar), por jo libra liturgjie, sie ishte eMesharie. Me kete veper Buzuku hidhte nje hap te madh historik, duke dashur te ngreje shqipen ne rangun e nje gjuhe liturgjie. eMesharie i Gjon Buzukut ka rendesine e te parit monument si liber te dokumentuar te shqipes se shkruar ne shek. XVI, si dhe rendesine e nje nisme qe hapte udhen e levrimit te metejshem te gjuhes shqipe permes perkthimit te teksteve kishtare, eka do t`i ndihmonte nje procesi sado te ngadalshem, por me pasoja te medha, perdorimit te shqipes ne sherbesat fetare dhe kombetarizimit te kishes ne Shqiperi.
Nga libri i Buzukut njihet vetem nje kopje e cunguar qe ruhet ne Biblioteken e Vatikanit. Vepres i mungojne fletet e para, nder to dhe fleta e pare me titullin dhe vendin e botimit. Per kete te fundit, Eqrem eabej, qe botoi me 1968 tekstin e plote te njohur te vepres, me kritere te rrepta tekstologjike shkencore, i permbahet mendimit te albanologut francez Mario Rok, se shtypshkronja ku u shtyp libri, duhet te kete qene venedikase ose e burimit venedikas e se ka shume gjasa qe libri te jete shtypur ne Venedik.
Gjuha e vepres se Buzukut eshte gegerishtja e shek. XVI, por me nje perpjekje te vetedijshme te autorit per ta ngritur ne nje shkalle mbidialektore. Perkthimi nuk eshte mbeshtetur mbi nje tekst te vetem origjinal, por mbi tri modele te ndryshme: latinisht, italisht e serbokroatisht dhe kjo i ka dhene Buzukut liri me te madhe. Per te perballuar lenden qe perktheu ai eshte nisur nga shqipja popullore, duke vene ne perdorim gurra te gjalla te gjuhes amtare. Kjo e ben gjuhen e tekstit te rrjedhshme, vise-vise me nje bukuri stilistike gjuhesore te rralle; dallohen sidomos psalmet qe mbeten shprehja e nje shqipeje klasike. eKemi te bejme pikesepari, pohon eabej, me nje gjuhe letrare, prodhim dhe i nje zhvillimi te meparme te shkrimit dhe te perpunimit nga ana e ketij shkrimtari, i perpjekjes individuale per te ngritur te folet popullor ne nje shkalle me te larte te perdorimite.
Libri i Buzukut eshte shkruar me alfabetin latin te tipit gjysme gotik. Per pese tinguj te shqipes qe nuk i ka latinishtja autori perdor shkronja te perngjashme me ato te alfabetit cirilik.
Vepra u shkrua per t`u ardhur ne ndihme klerikeve vendes dhe per ta pajisur kishen katolike shqiptare me nje liber qe te permbushte nevojat e perditshme te sherbimeve fetare. Por ajo u shkrua dhe ense dashunit se botes sanee, sie shkruan autori ne pasthenien e vepres, pra dhe nga dashuria per polemin e vet. Sidoqofte botimi i librit, sie ka vene ne dukje prof. Eqrem eabej, i kalon caqet e literatures dhe merr vleren e nje dokumenti historik, jo vetem per gjendjen e shqipes ne shek. XVI, por dhe si edeshmi letrare e levizjes fetare katolike te shek. XVI ne vendin tonee.
I se njejtes kohe eshte nje doreshkrim shqip toskerisht, i quajtur Ungjilli i Pashkeve, i cili deshmon perpjekjet per perdorimin e shqipes edhe ne sherbesat kishtare te ritit ortodoks.
Pas vdekjes se Skenderbeut (1468) dhe renies se keshtjellave te fundit te qendreses shqiptare (1468-1479), per popullin shqiptar nisi nje periudhe e gjate pushtimi gati peseshekullore, pasojat e te cilit u ndien ne gjithe jeten e vendit. Invazioni osman dhe lufterat shkretuese qe turqit i imponuan popullit shqiptar, krahas te tjerave i sollen deme te medha edhe kultures shqiptare. U nderprene proceset e natyrshme te zhvillimit ekonomiko-shoqeror e kulturor dhe vendi hyri ne nje sistem marredheniesh te prapambetura, ne nje faze historikisht te kapercyer prej tij. Humbja e forcave te gjalla njerezore, eksodi biblik i dhjetera mijera banoreve te tokave shqiptare qe moren arratine per t`i shpetuar zgjedhes osmane, shkaterrimi i vendit, rrenimi i shume qyteteve, vatra te rendesishme te kultures, qe groposen nen germadhat e tyre vlera te medha kulturore (monumente te arkitektures e vepra te artit, dokumente te shkruara e arkiva te tera etj.), te krijuara nga shqiptaret gjate shekujve, u duk se sollen nje shkreti ne jeten e vendit. Shqiptaret kishin hyre ne nje roberi te rende qe, bashke me zhdukjen e vlerave shpirterore, rrezikonte te sillte humbjen e identitetit dhe zhdukjen e tyre si popull. Pervee kesaj, kultura shqiptare u vu nen trysnine e asaj turko-arabe. Sundimtaret osmane, bashke me islamizimin ne mase te popullsise shqiptare, nepermjet nje diskriminimi te gjithanshem kombetar dhe politik te shqiptareve synonin tei shkombetarizonin, tei asimilonin dhe tei turqizonin ata.
Procesi i zhvillimit kulturor te shqiptareve pesoi nje thyerje, por nuk u nderpre krejtesisht. Nga nje ane, tradita e nje qyteterimi dhe e nje kulture te hershme dhe ekzistenca e shqipes, nje nga gjuhet me te lashta te kontinentit qe i dallonte shqiptaret prej popujve te tjere perreth e, nga ana tjeter, ekzistenca e nje qendrese kunder pushtuesit, qe shfaqej me shperthimin e kryengritjeve te herepashershme antiosmane, ishin faktoret qe mundesuan mbijetesen e nje kulture tradicionale, materiale e shpirterore, gojore dhe te kultivuar, si dhe zhvillimin e nje letersie te shkruar ne gjuhen shqipe, sidomos nga shek. XVI e ketej.
Ne prag te pushtimit osman populli shqiptar kishte arritur te dilte si nje etni dhe kombesi e dalluar, me kulturen e tij te veeante, te shprehur ne menyren e jeteses, ne arkitekture dhe ne veprat e artit, ne ruajtjen e gjuhes dhe ne krijimtarine popullore. Me zhvillimet ekonomiko-shoqerore dhe kulturore shqiptaret nuk mbeten pas popujve fqinje te pellgut te Adriatikut e te Gadishullit Ballkanik. Ne kulturen dhe ne mendimin shqiptar kishin nisur te hynin idete e Rilindjes evropiane, ne to u ndie ndikimi i levizjes se madhe te Humanizmit.
Kur pushtimi osman e beri te pamundur lulezimin e kultures humaniste ne vend, ajo pjese e inteligjencies shqiptare qe ishte formuar nen ndikimin e kesaj levizjeje, emigroi jashte vendit dhe e zhvilloi veprimtarine e saj ne viset e huaja ku u vendos, kryesisht pertej Adriatikut. Prej saj u shquan figura qe bene emer ne boten humaniste, si historianet Marin Barleci (1458-1512) dhe Marin Beeikemi (1468-1526), ndersa Gjon Gazulli (1400-1465), Leonik Tomeu (1456-1531), Mikel Maruli (shek. XV), Maksim Artioti (1480-1556) u dalluan ne fusha te ndryshme te shkences, te artit e te filozofise.
Por vendin e pare midis tyre e ze Marin Barleci, historiani i pare i madh shqiptar, autori i vepres se njohur eHistoria de vita et gestis Scanderbegi epirotarum principise (Historia e jetes dhe e bemave te Skenderbeut, princit te epiroteve), botuar ne Rome midis viteve 1508-1510. Kjo veper u perkthye ne shume gjuhe te botes dhe u be burim i nje literature te gjere per Gjergj Kastriotin-Skenderbeun. Vepra eshte shkruar ne frymen e humanizmit, me nje stil te ngritur e emocional permes te cilit himnizohet Skenderbeu si luftetar i lirise, si mbrojtes i krishterimit dhe si njeri. Me gjithe teprimet, duke qene bashkekohes i ngjarjeve, Barleci ka sjelle ne vepren e tij frymen e kohes dhe te dhena historike qe i qendrojne kritikes. E shkruar ne latinisht, e cila ishte ne ate kohe gjuha universale e kultures, vepra e Barlecit ka ne qender boten shqiptare dhe i perket kultures e letersise se popullit, qe shkroi me luften e tij nje nga faqet me te ndritura te historise se tij, duke u bere gardhi i pathyeshem qe pengoi vershimin e osmaneve pertej brigjeve te Adriatikut.
Edhe perpjekjet qe nje pjese e klerit beri, per nevojat e jetes shpirterore e konfesionale ne vend, per te shpetuar besimin e krishtere nga vershimi i islamit, paten jo vetem nje kuptim fetar, por dhe atdhetar. Duke mbrojtur fene e krishtere, ne kushtet kur gati dy te tretat e popullates ne fund te shek. XVII ishin konvertuar ne fene islame, klerike, si Gjon Buzuku, Pjeter Budi, Frang Bardhi e Pjeter Bogdani, me veprimtarine e tyre kishtare e letrare-kulturore synonin te menjanonin rrezikun e asimilimit te shqiptareve nga pushtuesi i ri. Ndryshimi drastik i struktures fetare dhe masat e pushtuesit per nenshtrimin e popullates vendase dhe rrafshimin e veeorive te saj etnike, nxiten qendresen e shqiptareve edhe ne fushen e kultures. Kultura shqiptare pati nje zhvillim te vetin, te brendshem, sado te penguar, edhe ne kushtet e pushtimit disashekullor osman, nen trysnine e botes kulturore te orientit, qe ushtroi nje ndikim te thelle e te gjithanshem ne te, por pa arritur te shtype natyren shqiptare te kultures vendase.
Qendresa ne fushen e kultures u shpreh ne radhe te pare permes levrimit te shqipes ne leme te botimeve te teksteve kishtare, kryesisht te qarkut konfesional katolik, ne veri, por dhe ortodoks, ne jug.
Reforma Protestante ne Evrope kishte gjalleruar shpresat e zhvillimit te gjuhes e te tradites letrare vendase dhe ne kete klime prifti katolik Dom Gjon Buzuku botoi me 1555 nje eMeshare shqip me pjese te perkthyera nga ungjilli, rituali dhe liturgjia. Vepra duhet te jete vene ne listen e librave te ndaluar (index) nga Kunderreforma, e cila me vendimet e koncilit te Trentit me 1562 lejonte te ktheheshin ne gjuhet e folura te vendit vetem katekizma (libra mesimi fetar), por jo libra liturgjie, sie ishte eMesharie. Me kete veper Buzuku hidhte nje hap te madh historik, duke dashur te ngreje shqipen ne rangun e nje gjuhe liturgjie. eMesharie i Gjon Buzukut ka rendesine e te parit monument si liber te dokumentuar te shqipes se shkruar ne shek. XVI, si dhe rendesine e nje nisme qe hapte udhen e levrimit te metejshem te gjuhes shqipe permes perkthimit te teksteve kishtare, eka do t`i ndihmonte nje procesi sado te ngadalshem, por me pasoja te medha, perdorimit te shqipes ne sherbesat fetare dhe kombetarizimit te kishes ne Shqiperi.
Nga libri i Buzukut njihet vetem nje kopje e cunguar qe ruhet ne Biblioteken e Vatikanit. Vepres i mungojne fletet e para, nder to dhe fleta e pare me titullin dhe vendin e botimit. Per kete te fundit, Eqrem eabej, qe botoi me 1968 tekstin e plote te njohur te vepres, me kritere te rrepta tekstologjike shkencore, i permbahet mendimit te albanologut francez Mario Rok, se shtypshkronja ku u shtyp libri, duhet te kete qene venedikase ose e burimit venedikas e se ka shume gjasa qe libri te jete shtypur ne Venedik.
Gjuha e vepres se Buzukut eshte gegerishtja e shek. XVI, por me nje perpjekje te vetedijshme te autorit per ta ngritur ne nje shkalle mbidialektore. Perkthimi nuk eshte mbeshtetur mbi nje tekst te vetem origjinal, por mbi tri modele te ndryshme: latinisht, italisht e serbokroatisht dhe kjo i ka dhene Buzukut liri me te madhe. Per te perballuar lenden qe perktheu ai eshte nisur nga shqipja popullore, duke vene ne perdorim gurra te gjalla te gjuhes amtare. Kjo e ben gjuhen e tekstit te rrjedhshme, vise-vise me nje bukuri stilistike gjuhesore te rralle; dallohen sidomos psalmet qe mbeten shprehja e nje shqipeje klasike. eKemi te bejme pikesepari, pohon eabej, me nje gjuhe letrare, prodhim dhe i nje zhvillimi te meparme te shkrimit dhe te perpunimit nga ana e ketij shkrimtari, i perpjekjes individuale per te ngritur te folet popullor ne nje shkalle me te larte te perdorimite.
Libri i Buzukut eshte shkruar me alfabetin latin te tipit gjysme gotik. Per pese tinguj te shqipes qe nuk i ka latinishtja autori perdor shkronja te perngjashme me ato te alfabetit cirilik.
Vepra u shkrua per t`u ardhur ne ndihme klerikeve vendes dhe per ta pajisur kishen katolike shqiptare me nje liber qe te permbushte nevojat e perditshme te sherbimeve fetare. Por ajo u shkrua dhe ense dashunit se botes sanee, sie shkruan autori ne pasthenien e vepres, pra dhe nga dashuria per polemin e vet. Sidoqofte botimi i librit, sie ka vene ne dukje prof. Eqrem eabej, i kalon caqet e literatures dhe merr vleren e nje dokumenti historik, jo vetem per gjendjen e shqipes ne shek. XVI, por dhe si edeshmi letrare e levizjes fetare katolike te shek. XVI ne vendin tonee.
I se njejtes kohe eshte nje doreshkrim shqip toskerisht, i quajtur Ungjilli i Pashkeve, i cili deshmon perpjekjet per perdorimin e shqipes edhe ne sherbesat kishtare te ritit ortodoks.
Vizitor- Vizitor
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:26 pm
Ne kohen kur ne Shqiperi nisen te vinin edhe misionare katolike, sidomos nxenes te kolegjit te Loretos, per organizimin e shkollave fillore prane kuvendeve dhe famullive te tyre, per nevojat e ketyre shkollave, nje prift tjeter katolik Pjeter Budi (1566-1622) botoi njera pas tjetres eDottrina Cristianae, 1618 (Doktrina e Kreshtene), eRituale Romanume 1621 (Rituali Roman) dhe eSpecchio di Confessionee 1621 (Pasqyra e terrefyemit). Sikurse shkruante ai, qellimi i botimit te ketyre veprave ishte et`u vije ndihme ketyre popujve dhe vete prifterinjve me shembella te pershpirtshme, duke shkruar vazhdimisht libra ne gjuhen e tyree. Te tria veprat jane ne pjesen me te madhe perkthime te lira katekizmash, komente sakramentesh te rrefimit dhe ligjerata qe i perkasin po atij, si dhe poezi fetare. Autori here pas here fut ne mes te kesaj lende fetare edhe pjese qe flasin per realitetin shqiptar, duke shprehur dhe ndjenjat e tij atdhetare.
Budi me vepren e tij shenon nje hap perpara ne letersine shqipe, sepse me te kemi shkrimtarin e pare te prozes origjinale dhe vjershetorin e pare te letersise shqipe me nje prodhim me afer 3 300 vargje, te gjitha pershtatje nga latinishtja e italishtja, po shume here nje pershtatje e lire me vlera stili.
Pjeter Budi pati disa pergjegjesi te larta ne hierarkine kishtare, deri ne ate te Peshkopit te Sapes dhe te Sardes (krahina qe i pergjigjen Zadrimes se sotme) dhe te Zevendesit te Pergjithshem te Serbise, ku u emerua nga sinodi kishtar, me 1599, detyre qe e mbajti per 17 vjet. Por krahas veprimtarise kishtare ai u angazhua dhe ne disa projekte te guximshme per organizimin e nje levizjeje elirimtare antiosmane. Letra qe ai i dergon me 1621, kur eshte Peshkop i Sapes dhe i Sardes, Kardinal Gocadinit eshte nje nga dokumentet me te rendesishme te historise sone kombetare te shek. XVII, deshmi e aspiratave per liri te shqiptareve dhe e vetedijes se tyre per te luftuar te bashkuar, pa dallime fetare e krahinore kunder zgjedhes osmane. Letra paraqet nje projekt te gjere per elirimin e Shqiperise. Permes saj kuptohet se Budi pati marre persiper rolin e promotorit te bashkimit kombetar dhe te organizatorit e te veprimtarit te shquar te levizjes elirimtare.
Gjate veprimtarise se tij kishtare e atdhetare Budi ra ne konflikt edhe me disa klerike te huaj, sidomos pas vendimit qe mori mbledhja e klerit shqiptar te peshkopates se Shkodres, Zadrimes e Lezhes, e organizuar prej tij me 1622, per te mos pranuar asnje peshkop me kombesi te huaj. Nuk shkoi shume kohe dhe ai u mbyt, si u tha, aksidentalisht ne lumin Drin. Vdekja e tij ne keto kushte le shteg per te dyshuar se nuk ka qene aksidentale.
Autor i trete i rendesishem i letersise shqiptare te shek. XVI-XVII te zhvilluar ne Veri, eshte Frang Bardhi (1606-1643). Ai ze nje vend te veeante ne levizjen kulturore e letrare te kohes, sepse veprat e tij lidhen me shume me traditen e humanizmit. Lindi ne Kallmet te Zadrimes, studimet teologjike i kreu ne kolegjin e Loretos e te Propaganda Fides ne Itali dhe punoi si klerik. Si dhe Budi, ai hyri ne konflikt me kleriket e huaj dhe mendoi e punoi per t`u ardhur ne ndihme vendit te vet e popullit te vet dhe klerit vendes. Ne nje relacion qe i dergon Papes me 1641, Bardhi shpreh shqetesimin e nje atdhetari qe e vuan roberine e pushtuesit osman, i mbushur me urrejtje ndaj mizorive te tij dhe me shpresa per ndihme nga Vatikani. Relacioni ka edhe vleren e nje dokumenti historik me te dhena per jeten e banoreve te krahinave, ku ai ushtroi detyren e klerikut, per gjendjen e tyre ekonomike dhe shpirterore nen zgjedhen e huaj dhe per zakonet e popullit.
Por veprat me te rendesishme te Frang Bardhit jane eDictionarium latino-epiroticume (Fjalor latinisht-shqip), botuar me 1635 dhe nje veper per Skenderbene e shkruar ne latinisht dhe e botuar ne Venedik me 1636 me titull eGeorgius Castriotus Epirensia, vulgo Scanderbeg...e (Gjergj Kastrioti, Epiroti, i quajtur pergjithesisht Skanderbeg, princi shume trim e i pathyeshem i Epiroteve qe u kthehet bashkatdhetareve e atdheut te vet, nga Frano Bardhi).
Fjalori u hartua per t`u ardhur ne ndihme klerikeve shqiptare qe nuk e dinin latinishten, por nuk mungoi ne kete pune dhe frymezimi nga ndjenja e dashurise per shqipen. Ne parathenien e vepres ai shenon se me te donte te ndihmonte gjuhen tone eqe po bdarete e po bastardhonete sa me pare te vee (qe po humbet e po prishet me te kaluar te kohes). Vepra e Bardhit hapi udhen ne historine e fjaloreve te shqipes, duke qene i pari i ketij lloji. Ai permban rreth 2 500 fjale te zgjedhura nga fondi kryesor i gjuhes. Kjo veper i hapi udhen edhe nje dege tjeter te dijes shqiptare, folkloristikes, sepse ne te jane perfshire mbi 100 proverba, shumica origjinale dhe vetem pak te perkthyera.
Vepra tjeter eshte nje apologji, nje mbrojtje qe i ben Bardhi shqiptaresise se Skenderbeut. Kjo veper eshte shkruar prej autorit ne valen e zemerimit, brenda dy javeve, si pergjigje dhene peshkopit te Bosnjes, Tomko Marnavie, i cili ne nje liber latinisht botuar me 1631, e nxirrte Skenderbeun me origjine boshnjake.
Kjo e ben librin e Bardhit nje veper historike dhe polemike. Bardhi zoteron shume mire lenden historike dhe e njeh mire dokumentacionin perkates; ai, sie shkruan Mario Roku, di te beje kritiken e dokumenteve, di te argumentoje tezat e veta, me nje stil energjik, te shkathet e here-here emfatik per shkak te vete argumentit qe trajton.
Njeri me kulture te gjere dhe me mendje te mprehte, Frang Bardhi, duke vazhduar traditen e Barlecit ne fushe te historiografise skenderbejane dhe duke hapur udhe te re ne fushe te leksikografise e te gjurmimeve etnologjike, u be nje figure e shquar e kultures shqiptare te shek. XVII.
Perfaqesuesi i fundit dhe me i shquari i letersise shqiptare te shek. XVI-XVII eshte Pjeter Bogdani (1625-1689). Ishte nga Guri i Hasit, katund ne afersi te Prizrenit. Pas studimeve te mesme ne kolegjin ilirik te Loretos, kreu studimet e larta ne kolegjin e Propaganda Fides, po ne Itali, ku mori dhe titullin e doktorit ne filozofi e teologji. Pati detyra te ndryshme kishtare: ne krye meshtar ne famulline katolike te Prizrenit, pastaj peshkop i Shkodres, i ngarkuar njekohesisht dhe me administrimin e kryepeshkopates se Tivarit dhe ne fund kryepeshkop i kishes katolike shqiptare te Shkupit. Jetoi vazhdimisht i perndjekur nga pushtuesit per shkak te veprimtarise se tij aktive kishtare e atdhetare. Per t`u shpetuar ketyre ndjekjeve per nje kohe iu desh te merrte malet e te jetonte i fshehur. Por kjo e ndihmoi te njihte nga afer gjendjen e popullit te vet nen zgjedhen osmane, te vendoste lidhje me malesoret e kreret e tyre per veprime te perbashketa kunder sunduesve osmane, si dhe te mblidhte te dhena per vendet ku kalonte, te njihte doket dhe traditat e popullit, gojedhenat, folklorin dhe gjuhen popullore. Me 1685 u kthye perfundimisht ne Kosove dhe u vu ne krye te levizjes elirimtare antiosmane qe shpertheu atje me 1689, vit ne te cilin edhe vdiq ne Prishtine i prekur nga epidemia e koleres.
Veprimtaria politike, kishtare e letrare e Bogdanit u zhvillua ne tri fronte: per mbrojtjen e kombesise se tij nga asimilimi osman, nga asimilimi serb dhe nga asimilimi grek. Relacionet e shumta qe i ka derguar Bogdani Vatikanit deshmojne per aspektet e kesaj lufte te panderprere prej tij dhe perbejne nje korpus me rendesi dokumentesh per historine dhe gjeografine historike te Shqiperise se kohes dhe te disa krahinave te tjera kufitare.
Vepra kryesore e tij eshte libri ne dy vellime eCuneus Prophetarume (eeeta e profetevee), botuar ne Padove me 1685. Teksti eshte dhene ne dy shtylla per edo faqe, shqip e italisht.
eeeta e profetevee eshte nje traktat teologjik-filozofik qe trajton, duke shkrire te dhena nga burime te ndryshme, eeshtje kryesore te teologjise dhe nje histori biblike te plote, si dhe probleme te nderlikuara te skolastikes, te kozmogonise, te astronomise, te pedagogjise etj. Me kete veper Bogdani solli ne kulturen shqiptare frymen humaniste dhe vleresoi rolin e dijes e te kultures ne jeten e njeriut.
Nga ana tjeter, me vepren e Bogdanit letersia dhe gjuha letrare shqipe hodhen nje hap te madh perpara, sepse ajo eshte e para veper origjinale e prozes shqipe dhe jo nje perkthim a pershtatje, si veprat para saj. Kjo veper mund te quhet laboratori me i madh i perpunimit te vetedijshem e mjeshteror te shqipes mesjetare. Per ta bere shqipen te afte te shprehte koncepte te veshtira teologjike e filozofike, Bogdanit iu desh pune e madhe per te njohur e shfrytezuar mjetet e lashta te gjuhes shqipe, arsenalin e saj bashkekohor, visarin e pasur leksikor dhe mundesite e vlerat potenciale qe ruante gjuha popullore. Si rezultat i kesaj perpjekjeje krijuese, ne penen e Bogdanit shqipja ka fituar vlera te reja stili. Kjo e ben vepren e Bogdanit te jete perpjekja e pare dhe e mirefillte per diferencimin e stileve funksionale ne shqipen letrare.
Me idete e saj iluministe, me frymen humaniste dhe me gjuhen e saj te paster e te perpunuar, ajo qendron me afer Rilindjes dhe njerezve te saj, te cilet e emuan dhe u mbeshteten ne shembullin dhe ne traditen qe ajo krijoi.
Budi me vepren e tij shenon nje hap perpara ne letersine shqipe, sepse me te kemi shkrimtarin e pare te prozes origjinale dhe vjershetorin e pare te letersise shqipe me nje prodhim me afer 3 300 vargje, te gjitha pershtatje nga latinishtja e italishtja, po shume here nje pershtatje e lire me vlera stili.
Pjeter Budi pati disa pergjegjesi te larta ne hierarkine kishtare, deri ne ate te Peshkopit te Sapes dhe te Sardes (krahina qe i pergjigjen Zadrimes se sotme) dhe te Zevendesit te Pergjithshem te Serbise, ku u emerua nga sinodi kishtar, me 1599, detyre qe e mbajti per 17 vjet. Por krahas veprimtarise kishtare ai u angazhua dhe ne disa projekte te guximshme per organizimin e nje levizjeje elirimtare antiosmane. Letra qe ai i dergon me 1621, kur eshte Peshkop i Sapes dhe i Sardes, Kardinal Gocadinit eshte nje nga dokumentet me te rendesishme te historise sone kombetare te shek. XVII, deshmi e aspiratave per liri te shqiptareve dhe e vetedijes se tyre per te luftuar te bashkuar, pa dallime fetare e krahinore kunder zgjedhes osmane. Letra paraqet nje projekt te gjere per elirimin e Shqiperise. Permes saj kuptohet se Budi pati marre persiper rolin e promotorit te bashkimit kombetar dhe te organizatorit e te veprimtarit te shquar te levizjes elirimtare.
Gjate veprimtarise se tij kishtare e atdhetare Budi ra ne konflikt edhe me disa klerike te huaj, sidomos pas vendimit qe mori mbledhja e klerit shqiptar te peshkopates se Shkodres, Zadrimes e Lezhes, e organizuar prej tij me 1622, per te mos pranuar asnje peshkop me kombesi te huaj. Nuk shkoi shume kohe dhe ai u mbyt, si u tha, aksidentalisht ne lumin Drin. Vdekja e tij ne keto kushte le shteg per te dyshuar se nuk ka qene aksidentale.
Autor i trete i rendesishem i letersise shqiptare te shek. XVI-XVII te zhvilluar ne Veri, eshte Frang Bardhi (1606-1643). Ai ze nje vend te veeante ne levizjen kulturore e letrare te kohes, sepse veprat e tij lidhen me shume me traditen e humanizmit. Lindi ne Kallmet te Zadrimes, studimet teologjike i kreu ne kolegjin e Loretos e te Propaganda Fides ne Itali dhe punoi si klerik. Si dhe Budi, ai hyri ne konflikt me kleriket e huaj dhe mendoi e punoi per t`u ardhur ne ndihme vendit te vet e popullit te vet dhe klerit vendes. Ne nje relacion qe i dergon Papes me 1641, Bardhi shpreh shqetesimin e nje atdhetari qe e vuan roberine e pushtuesit osman, i mbushur me urrejtje ndaj mizorive te tij dhe me shpresa per ndihme nga Vatikani. Relacioni ka edhe vleren e nje dokumenti historik me te dhena per jeten e banoreve te krahinave, ku ai ushtroi detyren e klerikut, per gjendjen e tyre ekonomike dhe shpirterore nen zgjedhen e huaj dhe per zakonet e popullit.
Por veprat me te rendesishme te Frang Bardhit jane eDictionarium latino-epiroticume (Fjalor latinisht-shqip), botuar me 1635 dhe nje veper per Skenderbene e shkruar ne latinisht dhe e botuar ne Venedik me 1636 me titull eGeorgius Castriotus Epirensia, vulgo Scanderbeg...e (Gjergj Kastrioti, Epiroti, i quajtur pergjithesisht Skanderbeg, princi shume trim e i pathyeshem i Epiroteve qe u kthehet bashkatdhetareve e atdheut te vet, nga Frano Bardhi).
Fjalori u hartua per t`u ardhur ne ndihme klerikeve shqiptare qe nuk e dinin latinishten, por nuk mungoi ne kete pune dhe frymezimi nga ndjenja e dashurise per shqipen. Ne parathenien e vepres ai shenon se me te donte te ndihmonte gjuhen tone eqe po bdarete e po bastardhonete sa me pare te vee (qe po humbet e po prishet me te kaluar te kohes). Vepra e Bardhit hapi udhen ne historine e fjaloreve te shqipes, duke qene i pari i ketij lloji. Ai permban rreth 2 500 fjale te zgjedhura nga fondi kryesor i gjuhes. Kjo veper i hapi udhen edhe nje dege tjeter te dijes shqiptare, folkloristikes, sepse ne te jane perfshire mbi 100 proverba, shumica origjinale dhe vetem pak te perkthyera.
Vepra tjeter eshte nje apologji, nje mbrojtje qe i ben Bardhi shqiptaresise se Skenderbeut. Kjo veper eshte shkruar prej autorit ne valen e zemerimit, brenda dy javeve, si pergjigje dhene peshkopit te Bosnjes, Tomko Marnavie, i cili ne nje liber latinisht botuar me 1631, e nxirrte Skenderbeun me origjine boshnjake.
Kjo e ben librin e Bardhit nje veper historike dhe polemike. Bardhi zoteron shume mire lenden historike dhe e njeh mire dokumentacionin perkates; ai, sie shkruan Mario Roku, di te beje kritiken e dokumenteve, di te argumentoje tezat e veta, me nje stil energjik, te shkathet e here-here emfatik per shkak te vete argumentit qe trajton.
Njeri me kulture te gjere dhe me mendje te mprehte, Frang Bardhi, duke vazhduar traditen e Barlecit ne fushe te historiografise skenderbejane dhe duke hapur udhe te re ne fushe te leksikografise e te gjurmimeve etnologjike, u be nje figure e shquar e kultures shqiptare te shek. XVII.
Perfaqesuesi i fundit dhe me i shquari i letersise shqiptare te shek. XVI-XVII eshte Pjeter Bogdani (1625-1689). Ishte nga Guri i Hasit, katund ne afersi te Prizrenit. Pas studimeve te mesme ne kolegjin ilirik te Loretos, kreu studimet e larta ne kolegjin e Propaganda Fides, po ne Itali, ku mori dhe titullin e doktorit ne filozofi e teologji. Pati detyra te ndryshme kishtare: ne krye meshtar ne famulline katolike te Prizrenit, pastaj peshkop i Shkodres, i ngarkuar njekohesisht dhe me administrimin e kryepeshkopates se Tivarit dhe ne fund kryepeshkop i kishes katolike shqiptare te Shkupit. Jetoi vazhdimisht i perndjekur nga pushtuesit per shkak te veprimtarise se tij aktive kishtare e atdhetare. Per t`u shpetuar ketyre ndjekjeve per nje kohe iu desh te merrte malet e te jetonte i fshehur. Por kjo e ndihmoi te njihte nga afer gjendjen e popullit te vet nen zgjedhen osmane, te vendoste lidhje me malesoret e kreret e tyre per veprime te perbashketa kunder sunduesve osmane, si dhe te mblidhte te dhena per vendet ku kalonte, te njihte doket dhe traditat e popullit, gojedhenat, folklorin dhe gjuhen popullore. Me 1685 u kthye perfundimisht ne Kosove dhe u vu ne krye te levizjes elirimtare antiosmane qe shpertheu atje me 1689, vit ne te cilin edhe vdiq ne Prishtine i prekur nga epidemia e koleres.
Veprimtaria politike, kishtare e letrare e Bogdanit u zhvillua ne tri fronte: per mbrojtjen e kombesise se tij nga asimilimi osman, nga asimilimi serb dhe nga asimilimi grek. Relacionet e shumta qe i ka derguar Bogdani Vatikanit deshmojne per aspektet e kesaj lufte te panderprere prej tij dhe perbejne nje korpus me rendesi dokumentesh per historine dhe gjeografine historike te Shqiperise se kohes dhe te disa krahinave te tjera kufitare.
Vepra kryesore e tij eshte libri ne dy vellime eCuneus Prophetarume (eeeta e profetevee), botuar ne Padove me 1685. Teksti eshte dhene ne dy shtylla per edo faqe, shqip e italisht.
eeeta e profetevee eshte nje traktat teologjik-filozofik qe trajton, duke shkrire te dhena nga burime te ndryshme, eeshtje kryesore te teologjise dhe nje histori biblike te plote, si dhe probleme te nderlikuara te skolastikes, te kozmogonise, te astronomise, te pedagogjise etj. Me kete veper Bogdani solli ne kulturen shqiptare frymen humaniste dhe vleresoi rolin e dijes e te kultures ne jeten e njeriut.
Nga ana tjeter, me vepren e Bogdanit letersia dhe gjuha letrare shqipe hodhen nje hap te madh perpara, sepse ajo eshte e para veper origjinale e prozes shqipe dhe jo nje perkthim a pershtatje, si veprat para saj. Kjo veper mund te quhet laboratori me i madh i perpunimit te vetedijshem e mjeshteror te shqipes mesjetare. Per ta bere shqipen te afte te shprehte koncepte te veshtira teologjike e filozofike, Bogdanit iu desh pune e madhe per te njohur e shfrytezuar mjetet e lashta te gjuhes shqipe, arsenalin e saj bashkekohor, visarin e pasur leksikor dhe mundesite e vlerat potenciale qe ruante gjuha popullore. Si rezultat i kesaj perpjekjeje krijuese, ne penen e Bogdanit shqipja ka fituar vlera te reja stili. Kjo e ben vepren e Bogdanit te jete perpjekja e pare dhe e mirefillte per diferencimin e stileve funksionale ne shqipen letrare.
Me idete e saj iluministe, me frymen humaniste dhe me gjuhen e saj te paster e te perpunuar, ajo qendron me afer Rilindjes dhe njerezve te saj, te cilet e emuan dhe u mbeshteten ne shembullin dhe ne traditen qe ajo krijoi.
Vizitor- Vizitor
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:27 pm
Ne ngulimet e arberesheve te Italise tradita e shkrimit shqip nis me katekizmen e priftit Leke Matrenga (1569-1619) eE mbsuame e kreshteree (1592). Ky liber, i dyti monument i shqipes se shkruar, pas eMesharite te Gj. Buzukut, eshte perkthim i nje katekizme, i shkruar me alfabetin latin, me rendesi edhe per te ndjekur zhvillimin historik te te folmeve arbereshe ne Kalabri.
Letersia shqiptare gjate shek. XVIII
Gjate shek. XVIII ne zhvillimin e kultures dhe te letersise shqiptare u shfaqen dukuri te reja. Keto dukuri u percaktuan nga nje varg faktoresh te jetes ekonomike, politike e kulturore te vendit. Ne radhe te pare zhvillimi i forcave te brendshme prodhuese, i ekonomise monetare, solli me vete lindjen e shtresave te reja tregtare-zejtare, te cilat ishin te interesuara per nje zhvillim te pavarur ekonomik e kulturor. Me kete lidhet forcimi i prirjes per perdorimin e shqipes se shkruar jo vetem ne sferen kishtare, por dhe ne veprimtarine e perditshme ekonomike. Kjo kerkonte pa dyshim perdorimin e alfabeteve te veeanta per shqipen, qe e dallonin ate nga gjuhet e tjera, por objektivisht edhe per ta shkeputur me se fundi levizjen kulturore ne Shqiperi nga zhvillimi i varur prej kulturave te huaja, sidomos osmane e greke. Me forcimin e kesaj prirjeje shpjegohen nismat e nje anonimi nga Elbasani, te Koste Beratit, te Grigor Voskopojarit, mitropolit i Durresit nga viti 1769 dhe te Theodor Haxhifilipit (rreth vitit 1730-1805) nga Elbasani, i njohur me emrin Dhaskal Todri, qe krijuan alfabete te posaeme te shqipes. Ky i fundit nismen e tij e pagoi me jeten e tij duke mbetur i vrare, pa arritur te ngrinte nje shtypshkronje ne Elbasan qe do te botonte vepra shqip.
Gjate ketij shekulli njohu nje gjallerim me te madh literatura e qarkut kulturor konfesional ortodoks e mysliman. Anonimi i Elbasanit solli ne shqip copa te ungjillit, si dhe Grigor Voskopojari, kurse Dhaskal Todri solli ne shqip eDhiaten e vjeter dhe te ree, ndonese nuk arriti ta botonte. Keto perpjekje u shumuan ne shekullin pasues me botimin me 1827 te tekstit te plote te eDhiates se ree te perkthyer nga Vangjel Meksi dhe te redaktuara nga Grigor Gjirokastriti, si dhe me korpusin e madh te perkthimeve fetare te Konstandin Kristoforidhit (1827-1895) ne dy dialektet e shqipes.
Qyteti i Voskopojes ne kete shekull u be nje qender e rendesishme kulturore, me nje levizje te gjere arsimore e me institucione perkatese.
Edhe pse letersia qe u zhvillua ne Voskopoje ishte kryesisht ne gjuhen greke, nevoja per t`i vene gardh rrezikut te asimilimit, beri te pashmangshme edhe perdorimin e gjuhes amtare, duke inkurajuar objektivisht zhvillimin e kulturave kombetare. Ne shkollat e Voskopojes u perdoren edhe shqipja e arumanishtja per mesimin e greqishtes.
Dukuria me e rendesishme e zhvillimit letrar ne Shqiperi gjate shek.XVIII eshte poezia shqipe me alfabet arab, qe u quajt poezia e bejtexhinjve. Kjo ishte nje dukuri kontradiktore, sepse ne te poetet bejtexhi shprehen nga nje ane, prirjen per ta dalluar veten nga kombesite e tjera permes shkrimit te shqipes, si gjuhe e poezise se tyre, nga ana tjeter, ata ishin nen ndikimin e forte te kultures orientale dhe te moralit islam.
Pas perhapjes se gjere te islamizmit, ne Shqiperi ne shek. XVIII u ngrit nje rrjet i gjere institucionesh arsimore e kulturore islame, mejtepet e medresete ku jepej feja islame, letersite orientale ne gjuhet osmane e arabe. Numri i njerezve te shkolluar ne keto institucione u rrit, duke formuar keshtu nje shtrese intelektualesh te brumosur me kulturen dhe ideologjine e pushtuesit. Prej kesaj shtrese dolen poetet bejtexhinj, qe sollen ne krijimtarine e tyre idete e fese e te moralit islam, te shprehura me nje gjuhe te mbytur nga orientalizmat. Ata e shkruan shqipen me alfabet arab, ndoqen modelet e poezise orientale dhe rimoren kryesisht motivet e atyre letersive.
Megjithate krijimtaria e bejtexhinjve pati rendesi per zhvillimin e letersise shqipe nga disa ane. Ne radhe te pare, sepse permes saj shqipja beri jeten e vet te shkruar, edhe pse me alfabet arab, ne nje kohe kur tradita e letersise fetare-katolike te shek. XVI-XVII ishte fashitur dhe tradita e letersise kishtare ortodokse ne jug ishte fare e kufizuar, edhe kur shqipja u shkrua me alfabetin grek ose me alfabete te krijuara enkas. Duke shkruar ne gjuhen shqipe poetet bejtexhinj deshmonin vetedijen e kombesise se tyre; ata e dallonin veten nga popujt e tjere te perandorise, si kombesi me gjuhen e vet te veeante.
Nga ana tjeter, edhe pse e mbeshtetur ne motivet dhe modelet e poezise orientale, ajo nuk mund te ishte e shkeputur nga trualli ku lindi, nga bota e njeriut shqiptar. Per pasoje ajo u tregua e ndjeshme edhe ndaj perjetimeve te individit dhe ndaj konflikteve te tij morale me institucionet e kohes. Ne kete veshtrim krijimtaria e bejtexhinjve shenon nje hap perpara ne zhvillimin e brendshem te poezise shqipe. Duke mbetur jo vetem ne kufijte kronologjike te letersise se vjeter, por edhe brenda caqeve te permbajtjes se saj, ajo perseri e kaperceu ate ne disa drejtime. Me te nisi trajtimi ne rrafsh te gjere i temes laike dhe pasqyrimi i disa elementeve te jetes shqiptare te kohes.
Me rendesi te veeante eshte shkeputja e saj nga letersia e vjeter, si akt krijimi. Poezia e bejtexhinjve nuk ploteson funksione didaktike, utilitare, ajo eshte produkt i perjetimeve subjektive dhe i frymezimit krijues, sepse solli ne traditen poetike shqipe boten subjektive te individit, edhe kur zhytet ne mjegullen e misticizmit ose shkeputet prej saj, edhe kur ngrihet ne spekulacione metafizike ose zbret ne toke, duke trajtuar disa ane te jetes dhe te realitetit te kohes.
Krijimtaria e bejtexhinjve u shfaq si nje rryme e gjere poetike qe u shtri ne te gjitha trevat shqiptare. Ajo ishte rezultat i zhvillimit te jetes intelektuale ne disa qytete e qendra te medha shqiptare, si Berati, Elbasani, Prishtina, Shkodra, Prizreni, Tetova, Gjakova, Gjirokastra, Kolonja, Frasheri, Konispoli etj.
Nje nga me te shquarit perfaqesues te saj eshte Nezim Frakulla (vdekur me 1760) nga Berati. Ai eshte autor i shume poezive turqisht, arabisht e persisht, por vepra e tij kryesore eshte eDivanie shqip qe thyen skemen tradicionale te divaneve orientale, sepse, krahas motiveve te njohura ne to, poeti solli disa aspekte te jetes se kohes ne Shqiperi. Nje pjese e mire e vjershave te tij jane gazelet, ku i kendohet bukurise e dashurise, por nuk mungojne dhe vjersha me nota kritike per disa vese morale e dukuri negative te kohes.
Bashkekohes me te eshte dhe Sulejman Naibi (vdekur me 1772) po nga Berati. Edhe ky shkroi nje eDivane. Vjershat e pakta qe njohim prej tij jane te frymezuara e me vlera artistike. Ndryshe nga poete te tjere myslimane, ai shkruan me nje shqipe me te paster e me te lakuar.
Tahir Efendi Gjakova (fundi i shek. XVIII-shek. XIX) hartoi nje veper shqip, ne vargje dhe ne proze, me titullin eEmni Vehbijee qe permban porosi e keshilla ne frymen e moralit islam. Vepra u botua me 1835 ne Stamboll, kuptohet me alfabetin arab. Ajo paraqet interes si dokument gjuhesor i te folmes se Gjakoves.
Muhamet Kyeyku (1784-1844) nga Konispoli eshte autor i dy poemave me subjekt me motive biblike e kuranike eErvehejae dhe eJusufi e Zelihajae, te pershkuara nga fryma e moralit islam. Poeti qe me krijimtarine e tij qendron me afer jetes se kohes eshte Hasan Zyko Kamberi (shek. XVIII-XIX) nga Starja e Kolonjes. eshte autor i nje eMevludie dhe i shume poezive lirike, me teme shoqerore e erotike. I lidhur me jeten e fshatit dhe jo me jeten orientale te qyteteve e mjediseve feudale, ai pasqyroi ne poezine e tij halle dhe dilema te njeriut te varfer, zakone e probleme shoqerore te kohes. Vjersha me e fuqishme e tij eshte eParajae, nje satire e forte ndaj realitetit te korruptuar dhe ndaj rolit shkaterrues te parase. Vjershat e Hasan Zyko Kamberit kane gjurmet e ndikimit te tradites poetike popullore dhe jane shkruar me nje gjuhe me te paster, afer se folmes popullore.
Poezia e bejtexhinjve mbeti brenda disa mjediseve te mbyllura dhe shterroi gradualisht perpara zhvillimit te nje letersie te re te shekullit qe erdhi, te frymezuar nga idete e Rilindjes. Ajo mbijetoi pertej shekullit te saj per arsye historike te njohura vetem ne disa qendra kulturore e fetare te Kosoves.
*
Letersia shqiptare gjate shek. XVIII
Gjate shek. XVIII ne zhvillimin e kultures dhe te letersise shqiptare u shfaqen dukuri te reja. Keto dukuri u percaktuan nga nje varg faktoresh te jetes ekonomike, politike e kulturore te vendit. Ne radhe te pare zhvillimi i forcave te brendshme prodhuese, i ekonomise monetare, solli me vete lindjen e shtresave te reja tregtare-zejtare, te cilat ishin te interesuara per nje zhvillim te pavarur ekonomik e kulturor. Me kete lidhet forcimi i prirjes per perdorimin e shqipes se shkruar jo vetem ne sferen kishtare, por dhe ne veprimtarine e perditshme ekonomike. Kjo kerkonte pa dyshim perdorimin e alfabeteve te veeanta per shqipen, qe e dallonin ate nga gjuhet e tjera, por objektivisht edhe per ta shkeputur me se fundi levizjen kulturore ne Shqiperi nga zhvillimi i varur prej kulturave te huaja, sidomos osmane e greke. Me forcimin e kesaj prirjeje shpjegohen nismat e nje anonimi nga Elbasani, te Koste Beratit, te Grigor Voskopojarit, mitropolit i Durresit nga viti 1769 dhe te Theodor Haxhifilipit (rreth vitit 1730-1805) nga Elbasani, i njohur me emrin Dhaskal Todri, qe krijuan alfabete te posaeme te shqipes. Ky i fundit nismen e tij e pagoi me jeten e tij duke mbetur i vrare, pa arritur te ngrinte nje shtypshkronje ne Elbasan qe do te botonte vepra shqip.
Gjate ketij shekulli njohu nje gjallerim me te madh literatura e qarkut kulturor konfesional ortodoks e mysliman. Anonimi i Elbasanit solli ne shqip copa te ungjillit, si dhe Grigor Voskopojari, kurse Dhaskal Todri solli ne shqip eDhiaten e vjeter dhe te ree, ndonese nuk arriti ta botonte. Keto perpjekje u shumuan ne shekullin pasues me botimin me 1827 te tekstit te plote te eDhiates se ree te perkthyer nga Vangjel Meksi dhe te redaktuara nga Grigor Gjirokastriti, si dhe me korpusin e madh te perkthimeve fetare te Konstandin Kristoforidhit (1827-1895) ne dy dialektet e shqipes.
Qyteti i Voskopojes ne kete shekull u be nje qender e rendesishme kulturore, me nje levizje te gjere arsimore e me institucione perkatese.
Edhe pse letersia qe u zhvillua ne Voskopoje ishte kryesisht ne gjuhen greke, nevoja per t`i vene gardh rrezikut te asimilimit, beri te pashmangshme edhe perdorimin e gjuhes amtare, duke inkurajuar objektivisht zhvillimin e kulturave kombetare. Ne shkollat e Voskopojes u perdoren edhe shqipja e arumanishtja per mesimin e greqishtes.
Dukuria me e rendesishme e zhvillimit letrar ne Shqiperi gjate shek.XVIII eshte poezia shqipe me alfabet arab, qe u quajt poezia e bejtexhinjve. Kjo ishte nje dukuri kontradiktore, sepse ne te poetet bejtexhi shprehen nga nje ane, prirjen per ta dalluar veten nga kombesite e tjera permes shkrimit te shqipes, si gjuhe e poezise se tyre, nga ana tjeter, ata ishin nen ndikimin e forte te kultures orientale dhe te moralit islam.
Pas perhapjes se gjere te islamizmit, ne Shqiperi ne shek. XVIII u ngrit nje rrjet i gjere institucionesh arsimore e kulturore islame, mejtepet e medresete ku jepej feja islame, letersite orientale ne gjuhet osmane e arabe. Numri i njerezve te shkolluar ne keto institucione u rrit, duke formuar keshtu nje shtrese intelektualesh te brumosur me kulturen dhe ideologjine e pushtuesit. Prej kesaj shtrese dolen poetet bejtexhinj, qe sollen ne krijimtarine e tyre idete e fese e te moralit islam, te shprehura me nje gjuhe te mbytur nga orientalizmat. Ata e shkruan shqipen me alfabet arab, ndoqen modelet e poezise orientale dhe rimoren kryesisht motivet e atyre letersive.
Megjithate krijimtaria e bejtexhinjve pati rendesi per zhvillimin e letersise shqipe nga disa ane. Ne radhe te pare, sepse permes saj shqipja beri jeten e vet te shkruar, edhe pse me alfabet arab, ne nje kohe kur tradita e letersise fetare-katolike te shek. XVI-XVII ishte fashitur dhe tradita e letersise kishtare ortodokse ne jug ishte fare e kufizuar, edhe kur shqipja u shkrua me alfabetin grek ose me alfabete te krijuara enkas. Duke shkruar ne gjuhen shqipe poetet bejtexhinj deshmonin vetedijen e kombesise se tyre; ata e dallonin veten nga popujt e tjere te perandorise, si kombesi me gjuhen e vet te veeante.
Nga ana tjeter, edhe pse e mbeshtetur ne motivet dhe modelet e poezise orientale, ajo nuk mund te ishte e shkeputur nga trualli ku lindi, nga bota e njeriut shqiptar. Per pasoje ajo u tregua e ndjeshme edhe ndaj perjetimeve te individit dhe ndaj konflikteve te tij morale me institucionet e kohes. Ne kete veshtrim krijimtaria e bejtexhinjve shenon nje hap perpara ne zhvillimin e brendshem te poezise shqipe. Duke mbetur jo vetem ne kufijte kronologjike te letersise se vjeter, por edhe brenda caqeve te permbajtjes se saj, ajo perseri e kaperceu ate ne disa drejtime. Me te nisi trajtimi ne rrafsh te gjere i temes laike dhe pasqyrimi i disa elementeve te jetes shqiptare te kohes.
Me rendesi te veeante eshte shkeputja e saj nga letersia e vjeter, si akt krijimi. Poezia e bejtexhinjve nuk ploteson funksione didaktike, utilitare, ajo eshte produkt i perjetimeve subjektive dhe i frymezimit krijues, sepse solli ne traditen poetike shqipe boten subjektive te individit, edhe kur zhytet ne mjegullen e misticizmit ose shkeputet prej saj, edhe kur ngrihet ne spekulacione metafizike ose zbret ne toke, duke trajtuar disa ane te jetes dhe te realitetit te kohes.
Krijimtaria e bejtexhinjve u shfaq si nje rryme e gjere poetike qe u shtri ne te gjitha trevat shqiptare. Ajo ishte rezultat i zhvillimit te jetes intelektuale ne disa qytete e qendra te medha shqiptare, si Berati, Elbasani, Prishtina, Shkodra, Prizreni, Tetova, Gjakova, Gjirokastra, Kolonja, Frasheri, Konispoli etj.
Nje nga me te shquarit perfaqesues te saj eshte Nezim Frakulla (vdekur me 1760) nga Berati. Ai eshte autor i shume poezive turqisht, arabisht e persisht, por vepra e tij kryesore eshte eDivanie shqip qe thyen skemen tradicionale te divaneve orientale, sepse, krahas motiveve te njohura ne to, poeti solli disa aspekte te jetes se kohes ne Shqiperi. Nje pjese e mire e vjershave te tij jane gazelet, ku i kendohet bukurise e dashurise, por nuk mungojne dhe vjersha me nota kritike per disa vese morale e dukuri negative te kohes.
Bashkekohes me te eshte dhe Sulejman Naibi (vdekur me 1772) po nga Berati. Edhe ky shkroi nje eDivane. Vjershat e pakta qe njohim prej tij jane te frymezuara e me vlera artistike. Ndryshe nga poete te tjere myslimane, ai shkruan me nje shqipe me te paster e me te lakuar.
Tahir Efendi Gjakova (fundi i shek. XVIII-shek. XIX) hartoi nje veper shqip, ne vargje dhe ne proze, me titullin eEmni Vehbijee qe permban porosi e keshilla ne frymen e moralit islam. Vepra u botua me 1835 ne Stamboll, kuptohet me alfabetin arab. Ajo paraqet interes si dokument gjuhesor i te folmes se Gjakoves.
Muhamet Kyeyku (1784-1844) nga Konispoli eshte autor i dy poemave me subjekt me motive biblike e kuranike eErvehejae dhe eJusufi e Zelihajae, te pershkuara nga fryma e moralit islam. Poeti qe me krijimtarine e tij qendron me afer jetes se kohes eshte Hasan Zyko Kamberi (shek. XVIII-XIX) nga Starja e Kolonjes. eshte autor i nje eMevludie dhe i shume poezive lirike, me teme shoqerore e erotike. I lidhur me jeten e fshatit dhe jo me jeten orientale te qyteteve e mjediseve feudale, ai pasqyroi ne poezine e tij halle dhe dilema te njeriut te varfer, zakone e probleme shoqerore te kohes. Vjersha me e fuqishme e tij eshte eParajae, nje satire e forte ndaj realitetit te korruptuar dhe ndaj rolit shkaterrues te parase. Vjershat e Hasan Zyko Kamberit kane gjurmet e ndikimit te tradites poetike popullore dhe jane shkruar me nje gjuhe me te paster, afer se folmes popullore.
Poezia e bejtexhinjve mbeti brenda disa mjediseve te mbyllura dhe shterroi gradualisht perpara zhvillimit te nje letersie te re te shekullit qe erdhi, te frymezuar nga idete e Rilindjes. Ajo mbijetoi pertej shekullit te saj per arsye historike te njohura vetem ne disa qendra kulturore e fetare te Kosoves.
*
Vizitor- Vizitor
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:27 pm
Gjate shek. XVIII pati nje gjallerim te levizjes letrare e kulturore edhe te arbereshet e Italise. Autori me i shquar i letersise arbereshe te ketij shekulli eshte Jul Variboba (1724-1788), i cili botoi me 1762 vepren eGjella e Shen Merise virgjere nje poemth qe shtjellon jeten e Marise dhe te Krishtit, e pershkuar nga nje note humanizmi tokesor e lirizmi te vetvetishem, e shkruar ne frymen e poezise popullore, me nje ngjyrese lokale. Vepra ka rendesi si nje krijim artistik i frymezuar qe shenoi kercenimin nga kuadri i ngushte didaktik-utilitar, drejt nje letersie me vlera te dukshme artistike.
Midis autoreve arbereshe te ketij shekulli duhen permendur edhe poetet Nikolle Brankati (1675-1741), Nikolle Filja (1691-1769) dhe Nikolle Keta (1742-1803). Ky i fundit eshte edhe autor i nje vepre historiko-etnografike me titull eThesar njoftimesh per maqedonasite, qe u botua pjeserisht te revista eLa Siciliae (Palermo, 1867).
Letersia e shek. XVI-XVIII ka rendesi jo vetem si etapa e pare e zhvillimit te letersise shqiptare, por edhe sepse ajo vuri bazat e shkrimit shqip.
Shkolla dhe arsimi ne tokat shqiptare (shek. XVI-XVII)
Perandoria Osmane nuk njihte ne zoterimet e veta kombesi, por vetem komunitete fetare - myslimanet, rumet (ortodokset) dhe latinet (katoliket). Rrjedhimisht edhe shqiptaret ishin grupuar ne keto tri komunitete fetare dhe nuk njiheshin si nje njesi kombetare me vete. Atyre u lejohej ushtrimi i funksioneve arsimore-kulturore vetem ne gjuhet turko-osmane, greke dhe latine-italiane. Ndersa te popujt fqinje ortodokse sllave u ruajt, kunder vullnetit te Patrikanes greke, tradita e perdorimit te gjuhes popullore ne kishe e ne arsim, shqiptaret ishin privuar nga perdorimi i gjuhes amtare shqipe ne kisha e ne arsim. Pervee kesaj, komunitetet e tyre fetare ishin te varura nga tri qendra te ndryshme te huaja kishtare e kulturore.
Institucionet kryesore arsimore qe u ngriten ne periudhen e sundimit osman ne Shqiperi, ishin shkollat e komuniteteve myslimane, me mesim ne gjuhet turko-osmane dhe arabe. Ne fillim te shek. XVI, me te ardhurat qe vinin nga pasurite e vakefuara te feudaleve dhe besimtareve te tjere te pasur myslimane, u hapen ne disa qendra te Shqiperise, kryesisht prane xhamive, shkolla fillore ose mektepe. Ketu mesuesit-hoxhallare u mesonin nxenesve leximin e librit te shenjte, te kuranit, dhe pak shkrim me shkronja arabe. Ne shek. XVII, kur ndodhi islamizimi masiv i shqiptareve, filloi te shtohej numri i mektepeve qe hasen tani edhe ne disa fshatra. Prane mektepeve ne qytetet kryesore te vendit u eelen edhe shkolla te nje shkalle me te larte, medresete, ku nxenesit mesonin gramatiken dhe leksikun e arabishtes, te persishtes dhe te osmanishtes, retoriken e letersise orientale dhe doktrinen islame. Numri i nxenesve te tyre ishte i kufizuar. Ne keto medrese pergatiteshin kleriket qe sherbenin ne institucionet e kultit islamik dhe ne aparatin shteteror. Ne tokat shqiptare u krijua keshtu nje shtrese intelektualesh te pajisur me kulture islame, disa prej te cileve kishin studiuar edhe ne medresete e Stambollit, te Aleksandrise ose te Bagdatit.
Me e veshtire ishte gjendja e arsimit te popullsise se krishtere, e cila nuk gezonte mbeshtetjen e shtetit dhe i nenshtrohej diskriminimit. Ortodokset dhe katoliket kishin pak shkolla fillore (fetare) qe ishin ngritur zakonisht prane ndonje manastiri ose kishe dhe ne raste te veeanta prane ndonje fshati. Edhe ata pak nxenes qe i frekuentonin ato ishin te paracaktuar, kryesisht, per teu bere klerike. Mesuesit ishin gjithashtu klerike, ndersa programi i tyre perbehej nga lende krejtesisht fetare.
Shkollat e komunitetit ortodoks, qe funksiononin ne Shqiperi qysh nga shek. XVI-XVII, ishin nen mbrojtjen e Patrikanes se Stambollit, ndaj paten nje jete me te qendrueshme. Mesimi ne keto shkolla jepej greqisht, ne gjuhen e kishes. Fondet per mbajtjen e tyre formoheshin nga dhuratat e besimtareve per kishen dhe qysh nga gjysma e dyte e shek. XVII edhe nga kontributi financiar qe jepnin esnafet ortodokse te qyteteve per kete qellim. Per pergatitjen e mesuesve patrikana kishte organizuar shkolla ne Malin Atos dhe ne Stamboll.
Shkollat katolike ishin nen drejtimin e kishes se Romes dhe kishin si detyre te pergatisnin mesues-klerike. Si mesues sherbenin klerike shqiptare e te huaj, te pergatitur ne kolegje te veeanta, sie ishte p.sh. Kolegji Ilirik ne Loreto. Kur misionaret e Romes vune re se veprimtaria e tyre ne Shqiperi nuk po jepte rezultatet qe priteshin, per shkak se zhvillohej latinisht ose italisht dhe jo ne gjuhen e popullit, Roma filloi te perdorte edhe gjuhen shqipe ne shkollat fetare katolike. Ne keto rrethana u hapen disa shkolla te tilla, ku mesohej edhe gjuha shqipe dhe ku sherbenin si tekste mesimore katekizmat e hartuar nga shkrimtare klerike si Pjeter Budi. Keto ishin ngritur kryesisht prane famullive dhe manastireve. Nje shkolle e tille funksiononte ne vitet 1628-1675 ne Pedhane dhe po ne ate kohe edhe ne Blinisht (te dyja ne rrethin e Lezhes), si dhe ne Kurbin (rrethi i Krujes). Ne 1669-1670 funksiononte nje shkolle katolike ne gjuhen shqipe edhe ne Himare. Ne Pedhane e ne Blinisht u krijuan me vone edhe shkolla me te larta, gjimnaze, ku perdorej gjithashtu gjuha shqipe. Keto shkolla u ngriten nga murgj franeeskane. Shkolla te mesme shqipe katolike u hapen edhe ne Janieve te Kosoves (1671), ne Velje te Mirdites (1699), ne qytetin e Shkodres (1699). Ne keto shkolla te mesme nxenesit, qe ishin destinuar per teu bere klerike, studionin teologjine, gjuhet latine e italiane dhe disa prej tyre dergoheshin per studime me te larta ne Itali.
Mesimi i gjuhes shqipe ne keto shkolla, edhe pse teper i kufizuar, ishte ne interes te popullsise vendase, qe i perkrahte ato. Keshtu gjimnazi i Blinishtit u ngrit me kerkesen e krereve te vendit dhe kur ne vitin 1648 shkolla e Pedhanes u rrafshua nga nje ekspedite ndeshkimore osmane, banoret e fshatit e rindertuan ate perseri.
Zhvillimi i arsimit ne gjuhen shqipe ne shek. XVII u pengua per shkak te ndjekjeve te qeveritareve osmane. Megjithate, ne shek. XVII, ne shtresat e larta te shoqerise shqiptare ishte zgjeruar rrethi i njerezve te mesuar. Por edhe keta, te pergatitur ne institucione fetare ne gjuhet e medha te kultures, ne latinisht, greqisht ose ne arabisht, parapelqenin te perdornin keto gjuhe. Ne eerekun e pare te shek. XVII Pjeter Budi shprehej shume ashper per nje pjese te madhe te klerit te larte katolik shqiptar, qe tregohej indiferent dhe mosperfilles ndaj levrimit te gjuhes shqipe, si dhe ndaj gjendjes se mjerueshme kulturore te popullit shqiptar.
Ne vitin 1622 kisha katolike krijoi institucionin me emrin eDe Propaganda Fidee me qender ne Rome. Ky ngriti disa shkolla per pergatitjen e klerikeve shqiptare, si Kolegji ilirik i Fermos (1633), qe drejtohej nga misionaret jezuite, shkolla e Montorinos ne Rome, nen drejtimin e misionareve franeeskane dhe dy shkolla per nxenesit nen drejtimin e bazilianeve, njera ne Grota Ferra afer Romes dhe tjetra ne nje koloni arbereshe te Sicilise. Rrethana me te favorshme per arsimin shqip u krijuan, kur ne fronin e papes hipi Klementi XI, me origjine shqiptare. Me nismen e tij u mblodh me 1703 Koncili i peshkopeve te Shqiperise, qe njihet me emrin eKoncili i Arberite, i cili vendosi te perhapte letersine fetare ne gjuhen shqipe. Tete vjet me vone, me 1711, ne shkollen e Montorinos ne Rome u hap katedra e gjuhes shqipe.
Midis autoreve arbereshe te ketij shekulli duhen permendur edhe poetet Nikolle Brankati (1675-1741), Nikolle Filja (1691-1769) dhe Nikolle Keta (1742-1803). Ky i fundit eshte edhe autor i nje vepre historiko-etnografike me titull eThesar njoftimesh per maqedonasite, qe u botua pjeserisht te revista eLa Siciliae (Palermo, 1867).
Letersia e shek. XVI-XVIII ka rendesi jo vetem si etapa e pare e zhvillimit te letersise shqiptare, por edhe sepse ajo vuri bazat e shkrimit shqip.
Shkolla dhe arsimi ne tokat shqiptare (shek. XVI-XVII)
Perandoria Osmane nuk njihte ne zoterimet e veta kombesi, por vetem komunitete fetare - myslimanet, rumet (ortodokset) dhe latinet (katoliket). Rrjedhimisht edhe shqiptaret ishin grupuar ne keto tri komunitete fetare dhe nuk njiheshin si nje njesi kombetare me vete. Atyre u lejohej ushtrimi i funksioneve arsimore-kulturore vetem ne gjuhet turko-osmane, greke dhe latine-italiane. Ndersa te popujt fqinje ortodokse sllave u ruajt, kunder vullnetit te Patrikanes greke, tradita e perdorimit te gjuhes popullore ne kishe e ne arsim, shqiptaret ishin privuar nga perdorimi i gjuhes amtare shqipe ne kisha e ne arsim. Pervee kesaj, komunitetet e tyre fetare ishin te varura nga tri qendra te ndryshme te huaja kishtare e kulturore.
Institucionet kryesore arsimore qe u ngriten ne periudhen e sundimit osman ne Shqiperi, ishin shkollat e komuniteteve myslimane, me mesim ne gjuhet turko-osmane dhe arabe. Ne fillim te shek. XVI, me te ardhurat qe vinin nga pasurite e vakefuara te feudaleve dhe besimtareve te tjere te pasur myslimane, u hapen ne disa qendra te Shqiperise, kryesisht prane xhamive, shkolla fillore ose mektepe. Ketu mesuesit-hoxhallare u mesonin nxenesve leximin e librit te shenjte, te kuranit, dhe pak shkrim me shkronja arabe. Ne shek. XVII, kur ndodhi islamizimi masiv i shqiptareve, filloi te shtohej numri i mektepeve qe hasen tani edhe ne disa fshatra. Prane mektepeve ne qytetet kryesore te vendit u eelen edhe shkolla te nje shkalle me te larte, medresete, ku nxenesit mesonin gramatiken dhe leksikun e arabishtes, te persishtes dhe te osmanishtes, retoriken e letersise orientale dhe doktrinen islame. Numri i nxenesve te tyre ishte i kufizuar. Ne keto medrese pergatiteshin kleriket qe sherbenin ne institucionet e kultit islamik dhe ne aparatin shteteror. Ne tokat shqiptare u krijua keshtu nje shtrese intelektualesh te pajisur me kulture islame, disa prej te cileve kishin studiuar edhe ne medresete e Stambollit, te Aleksandrise ose te Bagdatit.
Me e veshtire ishte gjendja e arsimit te popullsise se krishtere, e cila nuk gezonte mbeshtetjen e shtetit dhe i nenshtrohej diskriminimit. Ortodokset dhe katoliket kishin pak shkolla fillore (fetare) qe ishin ngritur zakonisht prane ndonje manastiri ose kishe dhe ne raste te veeanta prane ndonje fshati. Edhe ata pak nxenes qe i frekuentonin ato ishin te paracaktuar, kryesisht, per teu bere klerike. Mesuesit ishin gjithashtu klerike, ndersa programi i tyre perbehej nga lende krejtesisht fetare.
Shkollat e komunitetit ortodoks, qe funksiononin ne Shqiperi qysh nga shek. XVI-XVII, ishin nen mbrojtjen e Patrikanes se Stambollit, ndaj paten nje jete me te qendrueshme. Mesimi ne keto shkolla jepej greqisht, ne gjuhen e kishes. Fondet per mbajtjen e tyre formoheshin nga dhuratat e besimtareve per kishen dhe qysh nga gjysma e dyte e shek. XVII edhe nga kontributi financiar qe jepnin esnafet ortodokse te qyteteve per kete qellim. Per pergatitjen e mesuesve patrikana kishte organizuar shkolla ne Malin Atos dhe ne Stamboll.
Shkollat katolike ishin nen drejtimin e kishes se Romes dhe kishin si detyre te pergatisnin mesues-klerike. Si mesues sherbenin klerike shqiptare e te huaj, te pergatitur ne kolegje te veeanta, sie ishte p.sh. Kolegji Ilirik ne Loreto. Kur misionaret e Romes vune re se veprimtaria e tyre ne Shqiperi nuk po jepte rezultatet qe priteshin, per shkak se zhvillohej latinisht ose italisht dhe jo ne gjuhen e popullit, Roma filloi te perdorte edhe gjuhen shqipe ne shkollat fetare katolike. Ne keto rrethana u hapen disa shkolla te tilla, ku mesohej edhe gjuha shqipe dhe ku sherbenin si tekste mesimore katekizmat e hartuar nga shkrimtare klerike si Pjeter Budi. Keto ishin ngritur kryesisht prane famullive dhe manastireve. Nje shkolle e tille funksiononte ne vitet 1628-1675 ne Pedhane dhe po ne ate kohe edhe ne Blinisht (te dyja ne rrethin e Lezhes), si dhe ne Kurbin (rrethi i Krujes). Ne 1669-1670 funksiononte nje shkolle katolike ne gjuhen shqipe edhe ne Himare. Ne Pedhane e ne Blinisht u krijuan me vone edhe shkolla me te larta, gjimnaze, ku perdorej gjithashtu gjuha shqipe. Keto shkolla u ngriten nga murgj franeeskane. Shkolla te mesme shqipe katolike u hapen edhe ne Janieve te Kosoves (1671), ne Velje te Mirdites (1699), ne qytetin e Shkodres (1699). Ne keto shkolla te mesme nxenesit, qe ishin destinuar per teu bere klerike, studionin teologjine, gjuhet latine e italiane dhe disa prej tyre dergoheshin per studime me te larta ne Itali.
Mesimi i gjuhes shqipe ne keto shkolla, edhe pse teper i kufizuar, ishte ne interes te popullsise vendase, qe i perkrahte ato. Keshtu gjimnazi i Blinishtit u ngrit me kerkesen e krereve te vendit dhe kur ne vitin 1648 shkolla e Pedhanes u rrafshua nga nje ekspedite ndeshkimore osmane, banoret e fshatit e rindertuan ate perseri.
Zhvillimi i arsimit ne gjuhen shqipe ne shek. XVII u pengua per shkak te ndjekjeve te qeveritareve osmane. Megjithate, ne shek. XVII, ne shtresat e larta te shoqerise shqiptare ishte zgjeruar rrethi i njerezve te mesuar. Por edhe keta, te pergatitur ne institucione fetare ne gjuhet e medha te kultures, ne latinisht, greqisht ose ne arabisht, parapelqenin te perdornin keto gjuhe. Ne eerekun e pare te shek. XVII Pjeter Budi shprehej shume ashper per nje pjese te madhe te klerit te larte katolik shqiptar, qe tregohej indiferent dhe mosperfilles ndaj levrimit te gjuhes shqipe, si dhe ndaj gjendjes se mjerueshme kulturore te popullit shqiptar.
Ne vitin 1622 kisha katolike krijoi institucionin me emrin eDe Propaganda Fidee me qender ne Rome. Ky ngriti disa shkolla per pergatitjen e klerikeve shqiptare, si Kolegji ilirik i Fermos (1633), qe drejtohej nga misionaret jezuite, shkolla e Montorinos ne Rome, nen drejtimin e misionareve franeeskane dhe dy shkolla per nxenesit nen drejtimin e bazilianeve, njera ne Grota Ferra afer Romes dhe tjetra ne nje koloni arbereshe te Sicilise. Rrethana me te favorshme per arsimin shqip u krijuan, kur ne fronin e papes hipi Klementi XI, me origjine shqiptare. Me nismen e tij u mblodh me 1703 Koncili i peshkopeve te Shqiperise, qe njihet me emrin eKoncili i Arberite, i cili vendosi te perhapte letersine fetare ne gjuhen shqipe. Tete vjet me vone, me 1711, ne shkollen e Montorinos ne Rome u hap katedra e gjuhes shqipe.
Vizitor- Vizitor
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:29 pm
Arsimi dhe kultura ne qytetin e Voskopojes
Ne shek. XVIII, nje sere qytetesh shqiptare, si Shkodra, Prizreni, Prishtina, Elbasani, Berati njohen nje zhvillim kulturor te dukshem per kohen e pushtimit osman, u pajisen me shkolla dhe me vepra te arkitektures artistike. Ky zhvillim qe me i theksuar ne qytetin malor te Voskopojes, nje nga me te rendesishmit e vendit ne ate kohe.
Voskopoja, sot fshat ne jugperendim te Korees, ne saje te zejtarise dhe te tregtise, qe nga fundi i shek. XVII kishte marre trajten e nje qyteti qe po ecte shpejt perpara. Ne fillimin e shek. XVIII ka pasur rreth 25 000-30 000 banore. Si qender e nje krahine etnikisht shqiptare, Voskopoja banohej ne shumice nga shqiptaret, por kishte edhe popullsi vllahe (arumune).
Kulmin e lulezimit ky qytet e arriti ne vitet 1720-1769. Ndryshe nga qytetet e tjera qe administroheshin e shfrytezoheshin nga ajanet feudale, Voskopoja gezonte nje fare autonomie: ajo administrohej nga koxhobashet e vet, te cilet vareshin nga organet e pushtetit qendror osman. Nje rrethane e tille lejoi qe te ardhurat e realizuara te shkonin, ne pjesen me te madhe, ne dobi te zhvillimit zejtar e tregtar te qytetit. Nga ana tjeter, duke reshperuar dendur me vendet e Ballkanit e te Evropes Perendimore dhe Qendrore, voskopojaret paten krijuar atje agjenci te tyre, me pas edhe disa koloni, si ne Vjene e Budapest, ne Mishkolc etj., te Perandorise Austro-Hungareze. Prej ketyre kolonive, qe mbanin lidhje te vijueshme me vendlindjen, Voskopojen, po dhe me qendra te tjera ne Shqiperine e Mesme dhe te Jugut, depertuan ndikime te ndryshme kulturore-mendore te Evropes se perparuar.
Voskopoja u be nje nga qendrat kulturore me te perparuara te Shqiperise dhe te Ballkanit ne teresi ne shek. XVIII. Por, sulmet e perseritura grabitqare te feudaleve perreth, ne gjysmen e dyte te shek. XVIII, ne kohen e anarkise feudale, shkaktuan rrenimin katastrofal te qytetit aq te zhvilluar, duke e kthyer ate ne gjendjen e nje fshati me 1 000 banore. Sulmi me i rende ka qene ai i vitit 1769. Shumica derrmuese e voskopojareve moren atehere arratine, u perndane dhe u vendosen ne qytetet e tjera te Shqiperise, ne vendet e Ballkanit, ne Greqi dhe ne Maqedoni po sidomos ne viset danubiane, ato austro-hungareze dhe rumune.
Ne fillim te shek. XVIII, ne qendrat e Shqiperise Jugore, per shkak se osmanet ndalonin mesimin e shqipes, nisi te perhapet me shume se ne te kaluaren arsimi ne gjuhen greke. Ne Voskopoje shkolla greqisht u eel me 1710. Ketu mesonin jo vetem femijet e qytetit, por edhe nga krahinat perreth, disa edhe nga viset me te largeta. Shkollen e drejtonte kleri dhe mbahej me mjetet financiare te esnafeve dhe te tregtareve te qytetit. Per t`iu pergjigjur nevojave ne rritje te zhvillimit ekonomik te banoreve, shkolla fillore e Voskopojes u ngrit me 1740 ne shkallen e nje gjimnazi dhe u quajt Akademia e Re, duke marre tiparet e nje shkolle laike.
Me 1720, qyteti ishte pajisur edhe me nje shtypshkronje, ku u shtypen libra fetare-kishtare dhe ndonje liber mesimi.
Zhvillimi i arsimit dhe i kultures ne Voskopoje ndodhi nen ndikimin e levizjes iluministe te Evropes Perendimore, ku prinin mendimtare si Volteri, Rusoi, Didroi etj. Megjithate, ne rrethanat e sundimit te feudalizmit, kjo levizje e perparuar nuk gjeti kushte te favorshme zhvillimi ne Shqiperi.
Levizja mendore ne Voskopoje shenoi nje hap me rendesi ne krahasim me misticizmin si dhe me skolastiken aristoteliane mesjetare, qe deri atehere kishte zoteruar ne Kishen e Lindjes. Nder perhapesit e ideve te reja ne Ballkan ishin mendimtaret e kohes, si greket Metod Antrakiti, Evgjen Bullgari e te tjere, qe u luftuan nga Patriarkana greke e Fanarit. Rektori i pare i Akademise se Re ne Voskopoje ishte Sevast Leontiadhi, kosturiot. Pasues te tyre kane qene vendesit, voskopojaret Theodhor Kavaljoti, qe drejtoi Akademine pas Leontiadhit, Grigor Voskopojari, qe ishte zevendesrektor, si dhe autor e redaktor i librave qe botonte shtypshkronja e qytetit, dijetari Mihal Gorari e te tjere.
Bartesit e ideve iluministe te Akademise se Re te Voskopojes rane ndesh me Patriarkanen e Stambollit dhe me Malin e Shenjte, qe ngulmonin ne paprekshmerine e traditave dogmatike te kishes ne fushen e arsimit e te kultures. Por idete e reja perparimtare depertonin megjithate ne shkollat qe u shtuan nder te krishteret e Shqiperise se Mesme dhe te Jugut, edhe pse keto qene nen drejtimin e klerit. Ato ide i beri te veta edhe nje pjese e avancuar e klerit, qe luftoi dhe u rrezikua per to nga kisha. Megjithese si gjuhe mesimi ishte greqishtja ne shkollat e Voskopojes mesohej edhe gjuha shqipe e pas saj vllahishtja.
Zhvillimi i kultures ne Voskopoje shenoi nje hap me rendesi ne perparimin e pergjithshem kulturor te vendit. Duke futur shkencen pozitive ne programet mesimore, dijetaret voskopojare i dhane nje goditje konservatorizmit te kultures feudale dhe kontribuan ne lindjen e iluminizmit shqiptar. Voskopoja u be nje qender ndikuese edhe per viset perqark, por edhe me larg, ne Greqi e Maqedoni. Ne Voskopoje vinin te mesonin djem nga Vithkuqi, Berati, Elbasani dhe qendra te tjera te Shqiperise, shumica e te cileve beheshin mesues ne vendlindjet e tyre. Te tille kane qene Theodhor Haxhifilipi ose Dhaskal Todri i Elbasanit, Koste Ikonomi i Beratit, Evstrat Vithkuqari me shoke, qe vepruan ne shek. XVIII-XIX.
Disa prej tyre qene nder veprimtaret dhe personalitetet me te njohur ne ate qytet dhe ne mbare vendin. Nje nder ta ishte edhe Theodhor Kavaljoti, filozof qe jetoi ne vitet 1728-1789. Shkroi traktate si eLogjikae (1749), eFrikae (1752) dhe eMetafizikae. Sie tregon emri i tij, por edhe shqipja me te cilen ai shkroi (me elemente te dialektit verior), i perkiste nje familjeje me origjine nga Shqiperia e Mesme, nga Kavaja. Ne vepren e tij eProtopiriae (Liber fillestar mesimi, Venedik 1770), Kavaljoti botoi edhe nje fjalor tri gjuhesh, me mbi nje mije fjale greqishte, shqipe dhe vllahishte te krahasuara. Edhe voskopojari Dhanil Adam Haxhi (rreth 1754-1825), ne eIsagogjinee e tij (eMesime fillestaree, Venedik 1802), rreshton bisedime te krahasuara ne po ato tri gjuhe.
Ne vitin 1762, Grigor Voskopojari (fundi i shek. XVII-1772), te cilin e hasim ne fillim te shek. XVIII ne Berat, ku me sa duket kishte origjinen e tij, kishte perfunduar shqiperimin e te dyja Dhiatave (te se Vjetres e te se Rese). Ishte ky nje aksion shume i madh, qe kishte te bente me perkthimin ne gjuhen e vendit te librave baze te kishes. Liturgjia ne kisha pjeserisht thuhej me kohe edhe ne shqip. Kjo vazhdoi edhe ne shek. XVIII, edhe me pas. Ne procesin mesimor te shkolles se drejtuar nga kleri hynte dhe shqipja, se pari permes teksteve fetare, qe zinin vendin me te madh ne programet, por edhe permes lendeve te tjera. Ne tekstin e Theodhor Bogomilit (njohur me shume si Anonimi i Elbasanit), i shek. XVII, perfshihet edhe nje predikim i lire fetar. Dhaskal Todri na ka lene edhe nje fabul te shqiperuar te Ezopit. Edhe Koste Ikonomi hartoi tekste tri gjuhesh (ne greqishte te vjeter, ne ate te re dhe ne shqip). Keto tekste i ka perdorur edhe mesuesi vithkuqar Koste Cepi (shek. XVIII-XIX), prej te cilit i njohim te kopjuara. Ai ka dhene mesim jo vetem ne vendlindje, por edhe ne Elbasan e gjetiu.
Grigor Voskopojari shkruante me nje alfabet origjinal, si edhe Bogomili, qe e kishte shpikur vete per shqipen qe shkroi. Te njejten gje beri edhe Dhaskal Todri, ndofta nen ndikimin e Bogomilit, por edhe te Grigorit, te cilin e pati mesues ne Voskopoje. Edhe ky perdori nje alfabet origjinal, qe e shpiku vete e qe u perhap edhe ne njerez te tjere ne Elbasan. Njihen edhe te tjera alfabete origjinale te shqipes ne Shqiperine e Jugut, si ne Gjirokaster, Janine etj. Keto perbejne fakte me rendesi per levrimin e shqipes si gjuhe me vete, qe kerkonte edhe nje alfabet me vete. Grigori u be kryepeshkop i Durresit dhe u njoh edhe si Grigori i Durresit, por ai ka jetuar edhe ne Elbasan.
Keshtu, Voskopoja ishte edhe qender e levrimit te shqipes. Kete gjuhe nuk e shkruanin vetem Kavaljoti, Adam Haxhiu dhe Grigori, por edhe te tjere, duke arritur te shqiperoheshin Dhiatat ne ate qytet, te perdorej jo vetem alfabeti grek, por edhe nje alfabet i krijuar posaeerisht per shqipen.
Ne shek. XVIII, nje sere qytetesh shqiptare, si Shkodra, Prizreni, Prishtina, Elbasani, Berati njohen nje zhvillim kulturor te dukshem per kohen e pushtimit osman, u pajisen me shkolla dhe me vepra te arkitektures artistike. Ky zhvillim qe me i theksuar ne qytetin malor te Voskopojes, nje nga me te rendesishmit e vendit ne ate kohe.
Voskopoja, sot fshat ne jugperendim te Korees, ne saje te zejtarise dhe te tregtise, qe nga fundi i shek. XVII kishte marre trajten e nje qyteti qe po ecte shpejt perpara. Ne fillimin e shek. XVIII ka pasur rreth 25 000-30 000 banore. Si qender e nje krahine etnikisht shqiptare, Voskopoja banohej ne shumice nga shqiptaret, por kishte edhe popullsi vllahe (arumune).
Kulmin e lulezimit ky qytet e arriti ne vitet 1720-1769. Ndryshe nga qytetet e tjera qe administroheshin e shfrytezoheshin nga ajanet feudale, Voskopoja gezonte nje fare autonomie: ajo administrohej nga koxhobashet e vet, te cilet vareshin nga organet e pushtetit qendror osman. Nje rrethane e tille lejoi qe te ardhurat e realizuara te shkonin, ne pjesen me te madhe, ne dobi te zhvillimit zejtar e tregtar te qytetit. Nga ana tjeter, duke reshperuar dendur me vendet e Ballkanit e te Evropes Perendimore dhe Qendrore, voskopojaret paten krijuar atje agjenci te tyre, me pas edhe disa koloni, si ne Vjene e Budapest, ne Mishkolc etj., te Perandorise Austro-Hungareze. Prej ketyre kolonive, qe mbanin lidhje te vijueshme me vendlindjen, Voskopojen, po dhe me qendra te tjera ne Shqiperine e Mesme dhe te Jugut, depertuan ndikime te ndryshme kulturore-mendore te Evropes se perparuar.
Voskopoja u be nje nga qendrat kulturore me te perparuara te Shqiperise dhe te Ballkanit ne teresi ne shek. XVIII. Por, sulmet e perseritura grabitqare te feudaleve perreth, ne gjysmen e dyte te shek. XVIII, ne kohen e anarkise feudale, shkaktuan rrenimin katastrofal te qytetit aq te zhvilluar, duke e kthyer ate ne gjendjen e nje fshati me 1 000 banore. Sulmi me i rende ka qene ai i vitit 1769. Shumica derrmuese e voskopojareve moren atehere arratine, u perndane dhe u vendosen ne qytetet e tjera te Shqiperise, ne vendet e Ballkanit, ne Greqi dhe ne Maqedoni po sidomos ne viset danubiane, ato austro-hungareze dhe rumune.
Ne fillim te shek. XVIII, ne qendrat e Shqiperise Jugore, per shkak se osmanet ndalonin mesimin e shqipes, nisi te perhapet me shume se ne te kaluaren arsimi ne gjuhen greke. Ne Voskopoje shkolla greqisht u eel me 1710. Ketu mesonin jo vetem femijet e qytetit, por edhe nga krahinat perreth, disa edhe nga viset me te largeta. Shkollen e drejtonte kleri dhe mbahej me mjetet financiare te esnafeve dhe te tregtareve te qytetit. Per t`iu pergjigjur nevojave ne rritje te zhvillimit ekonomik te banoreve, shkolla fillore e Voskopojes u ngrit me 1740 ne shkallen e nje gjimnazi dhe u quajt Akademia e Re, duke marre tiparet e nje shkolle laike.
Me 1720, qyteti ishte pajisur edhe me nje shtypshkronje, ku u shtypen libra fetare-kishtare dhe ndonje liber mesimi.
Zhvillimi i arsimit dhe i kultures ne Voskopoje ndodhi nen ndikimin e levizjes iluministe te Evropes Perendimore, ku prinin mendimtare si Volteri, Rusoi, Didroi etj. Megjithate, ne rrethanat e sundimit te feudalizmit, kjo levizje e perparuar nuk gjeti kushte te favorshme zhvillimi ne Shqiperi.
Levizja mendore ne Voskopoje shenoi nje hap me rendesi ne krahasim me misticizmin si dhe me skolastiken aristoteliane mesjetare, qe deri atehere kishte zoteruar ne Kishen e Lindjes. Nder perhapesit e ideve te reja ne Ballkan ishin mendimtaret e kohes, si greket Metod Antrakiti, Evgjen Bullgari e te tjere, qe u luftuan nga Patriarkana greke e Fanarit. Rektori i pare i Akademise se Re ne Voskopoje ishte Sevast Leontiadhi, kosturiot. Pasues te tyre kane qene vendesit, voskopojaret Theodhor Kavaljoti, qe drejtoi Akademine pas Leontiadhit, Grigor Voskopojari, qe ishte zevendesrektor, si dhe autor e redaktor i librave qe botonte shtypshkronja e qytetit, dijetari Mihal Gorari e te tjere.
Bartesit e ideve iluministe te Akademise se Re te Voskopojes rane ndesh me Patriarkanen e Stambollit dhe me Malin e Shenjte, qe ngulmonin ne paprekshmerine e traditave dogmatike te kishes ne fushen e arsimit e te kultures. Por idete e reja perparimtare depertonin megjithate ne shkollat qe u shtuan nder te krishteret e Shqiperise se Mesme dhe te Jugut, edhe pse keto qene nen drejtimin e klerit. Ato ide i beri te veta edhe nje pjese e avancuar e klerit, qe luftoi dhe u rrezikua per to nga kisha. Megjithese si gjuhe mesimi ishte greqishtja ne shkollat e Voskopojes mesohej edhe gjuha shqipe e pas saj vllahishtja.
Zhvillimi i kultures ne Voskopoje shenoi nje hap me rendesi ne perparimin e pergjithshem kulturor te vendit. Duke futur shkencen pozitive ne programet mesimore, dijetaret voskopojare i dhane nje goditje konservatorizmit te kultures feudale dhe kontribuan ne lindjen e iluminizmit shqiptar. Voskopoja u be nje qender ndikuese edhe per viset perqark, por edhe me larg, ne Greqi e Maqedoni. Ne Voskopoje vinin te mesonin djem nga Vithkuqi, Berati, Elbasani dhe qendra te tjera te Shqiperise, shumica e te cileve beheshin mesues ne vendlindjet e tyre. Te tille kane qene Theodhor Haxhifilipi ose Dhaskal Todri i Elbasanit, Koste Ikonomi i Beratit, Evstrat Vithkuqari me shoke, qe vepruan ne shek. XVIII-XIX.
Disa prej tyre qene nder veprimtaret dhe personalitetet me te njohur ne ate qytet dhe ne mbare vendin. Nje nder ta ishte edhe Theodhor Kavaljoti, filozof qe jetoi ne vitet 1728-1789. Shkroi traktate si eLogjikae (1749), eFrikae (1752) dhe eMetafizikae. Sie tregon emri i tij, por edhe shqipja me te cilen ai shkroi (me elemente te dialektit verior), i perkiste nje familjeje me origjine nga Shqiperia e Mesme, nga Kavaja. Ne vepren e tij eProtopiriae (Liber fillestar mesimi, Venedik 1770), Kavaljoti botoi edhe nje fjalor tri gjuhesh, me mbi nje mije fjale greqishte, shqipe dhe vllahishte te krahasuara. Edhe voskopojari Dhanil Adam Haxhi (rreth 1754-1825), ne eIsagogjinee e tij (eMesime fillestaree, Venedik 1802), rreshton bisedime te krahasuara ne po ato tri gjuhe.
Ne vitin 1762, Grigor Voskopojari (fundi i shek. XVII-1772), te cilin e hasim ne fillim te shek. XVIII ne Berat, ku me sa duket kishte origjinen e tij, kishte perfunduar shqiperimin e te dyja Dhiatave (te se Vjetres e te se Rese). Ishte ky nje aksion shume i madh, qe kishte te bente me perkthimin ne gjuhen e vendit te librave baze te kishes. Liturgjia ne kisha pjeserisht thuhej me kohe edhe ne shqip. Kjo vazhdoi edhe ne shek. XVIII, edhe me pas. Ne procesin mesimor te shkolles se drejtuar nga kleri hynte dhe shqipja, se pari permes teksteve fetare, qe zinin vendin me te madh ne programet, por edhe permes lendeve te tjera. Ne tekstin e Theodhor Bogomilit (njohur me shume si Anonimi i Elbasanit), i shek. XVII, perfshihet edhe nje predikim i lire fetar. Dhaskal Todri na ka lene edhe nje fabul te shqiperuar te Ezopit. Edhe Koste Ikonomi hartoi tekste tri gjuhesh (ne greqishte te vjeter, ne ate te re dhe ne shqip). Keto tekste i ka perdorur edhe mesuesi vithkuqar Koste Cepi (shek. XVIII-XIX), prej te cilit i njohim te kopjuara. Ai ka dhene mesim jo vetem ne vendlindje, por edhe ne Elbasan e gjetiu.
Grigor Voskopojari shkruante me nje alfabet origjinal, si edhe Bogomili, qe e kishte shpikur vete per shqipen qe shkroi. Te njejten gje beri edhe Dhaskal Todri, ndofta nen ndikimin e Bogomilit, por edhe te Grigorit, te cilin e pati mesues ne Voskopoje. Edhe ky perdori nje alfabet origjinal, qe e shpiku vete e qe u perhap edhe ne njerez te tjere ne Elbasan. Njihen edhe te tjera alfabete origjinale te shqipes ne Shqiperine e Jugut, si ne Gjirokaster, Janine etj. Keto perbejne fakte me rendesi per levrimin e shqipes si gjuhe me vete, qe kerkonte edhe nje alfabet me vete. Grigori u be kryepeshkop i Durresit dhe u njoh edhe si Grigori i Durresit, por ai ka jetuar edhe ne Elbasan.
Keshtu, Voskopoja ishte edhe qender e levrimit te shqipes. Kete gjuhe nuk e shkruanin vetem Kavaljoti, Adam Haxhiu dhe Grigori, por edhe te tjere, duke arritur te shqiperoheshin Dhiatat ne ate qytet, te perdorej jo vetem alfabeti grek, por edhe nje alfabet i krijuar posaeerisht per shqipen.
Vizitor- Vizitor
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:30 pm
Arkitektura ne shek. XV-XVIII
Ne shek. XV-XVIII, ne territorin e Shqiperise u zhvilluan gjini te ndryshme te arkitektures, duke filluar qe nga ndertimet me karakter mbrojtes, ndertimet shoqerore dhe ato te kultit islam, arkitektura kishtare postbizantine dhe se fundi banesat popullore.
Ne shek. XVI kishte perfunduar ndertimi i sistemit te fortifikimit nga ana e turqve dhe ishin ngritur nje sere qendrash te reja administrative. Ndertimi i fortesave vazhdoi ne ato zona ku kishte trazira, kryesisht ne afersi te bregdetit. Ne dhjetevjeearet e pare te shek. XVI u ndertua nje sisem fortifikimi prane detit Jon, ndersa ne vitin 1574 keshtjella e Ishmit ne veri te Durresit. Keshtjellat osmane te kesaj periudhe ne pergjithesi nuk u pergjigjeshin kerkesave te kohes; ne kushtet e perdorimit ne stil te gjere te armes se artilerise, ato ishin ndertuar per te permbushur detyra lokale perballe nje armiku te paarmatosur. Ne kete kuptim ato qendronin larg fortesave per artileri te mesit te shek. XV.
Por nje perjashtim ben keshtjella e Vlores e ndertuar nga sulltan Sulejmani ne vitin 1531, per ta pasur ate si baze ushtarake dhe kantier ndertimi anijesh per zbarkimin e tyre ne Pulje te Italise. Keshtjella ndodhej prane skeles se sotme te qytetit, rreth 150 m larg bregut te detit. Ajo ka pasur formen e nje tetekendeshi te rregullt me gjatesi brinjesh 90 m dhe nje siperfaqe prej 3,5 ha. Muret rrethoheshin nga nje hendek i mbushur me uje qe kishte nje gjeresi prej 30-40 m. Ky hendek qe rrethonte keshtjellen nga ana e tokes, lidhej me detin nepermjet dy mengeve.
Muret te punuara me gure te latuar kishin nje gjeresi prej 5,60 m dhe lartesi rreth 15 m. Keshtjella ishte e pajisur me kulla poligonale e drejtkendeshe, me ura te levizshme para hyrjeve dhe me nje kryekulle prane murit qe shihte nga deti. Kjo e fundit ishte nje kulle cilindrike, masive qe mbizoteronte mbi gjithe ndertimet e tjera me lartesine e saj te madhe. Kulla ishte 7-kateshe dhe mbulohej me nje kupole te veshur me plumb mbi nje tambur te ulet poligonal. Brenda kulles gjendeshin magazina dhe banesa e komandantit te keshtjelles. Ajo ishte e ngjashme me kullen e bardhe te Selanikut, Kullen e Rumeli-Hisarit dhe kullen qendrore ne Kastel de Mare ne Modon. Keshtjella e Vlores ishte pa dyshim nje nga ndertimet ushtarake me te arritura te Perandorise Osmane. Udhetari osman i shek. XVII Evlia eelebiu shkruan se eata qe sekane pare fortesat e Sekedinit, Benderit dhe Vlores nuk kane dijeni mbi mjeshterine e osmanevee. eelebiu thote gjithashtu se arkitekt i keshtjelles se Vlores ishte Sinani, autori i kulles se bardhe te Selanikut.
Ngaqe vemendja ishte perqendruar me teper ne ndertimet mbrojtese, qe pushtuesit i ngrinin per nevojat e tyre ushtarake, ndertimet e tjera te nje fare rendesie arkitektonike, qofte dhe ato te kultit mysliman fillojne te duken vetem nga fundi i shek. XV.
Faltoret e para te kultit islam ishin ne stil te importuar, por shume shpejt filloi te ndihet ne to ndikimi i arkitektures vendase. Duke ruajtur te njejten ide arkitekturore (planimetrike e vellimore), qe lidhej me destinacionin e ketyre ndertimeve, hetohen dhe veeanti qe verehen shpeshhere ne trajtimin dekorativ te fasadave, ne futjen me veshtiresi te disa elementeve ndertimore e zbukurues si harku, ne forme lundre etj. Me kalimin e kohes keto dallime thellohen duke u shtrire deri diku edhe ne formulimin e shtrirjes planimetrike. Ato harmonizohen gjithnje e me teper me arkitekturen popullore dhe ansamblet e qyteteve tona mesjetare. Elemente te arkitektures popullore fillojne te futen ne objektet e kultit edhe ne gdhendjen e elementeve prej druri te interiereve etj.
Xhamite e para sherbenin per garnizonet ushtarake dhe ndertoheshin mbi portat e keshtjellave, sie qene ato ne keshtjellen e Elbasanit, Tepelenes, Bashtoves etj., qe ishin te thjeshta si ndertesa dhe mbuloheshin me eati druri.
Por duke filluar qe nga vitet e fundit te shek. XV kristalizohet nje arkitekture e mirefillte ne ndertimin e xhamive. Nga ana tipologjike ato mund te ndahen ne dy grupe te medha. Ato te tipit me eati druri (Berat, Elbasan, Gjirokaster) dhe te tipit salle me kupole, shembulli i pare i te cilave eshte xhamia e Mirahorit ne Koree e ndertuar ne vitin 1494. Pothuajse te gjitha xhamite kane qene pajisur me portike. Fillimisht portiket ndertoheshin me mure guri te mbuluara me qemere e kupola, si ne xhamine e Mirahorit (Koree), sipas modeleve te xhamive te Stambollit. Por gjate shek. XVII e sidomos ne shek. XVIII-XIX perdoren gjithnje e me shume hajatet me strukture druri qe zinin siperfaqe te medha (Kavaje, Berat, Tirane). Hapesira e brendshme e xhamive ishte me shume drite, muret dhe kupolat ishin shpesh te mbuluara me piktura murale.
Per vlerat e tyre arkitektonike dhe dekorative dallohen xhamia e Mirahorit 1496 (Koree), Xhamia e Plumbit 1553-1554 (Berat), xhamia e Muradijes, shek. XVI (Vlore), xhamia e Ethem Beut 1794 (Tirane), Xhamia e Plumbit 1773-1774 (Shkoder), xhamia e Daut Pashes 1605 (Prizren), Xhamia Mbret fundi i shek XV (Elbasan), xhamia e Nazireshtes 1600 (Elbasan), xhamia e Gjin Aleksit shek. XV (Delvine), xhamia e Allajbegise shek. XVI (Peshkopi), Xhamia e Beqareve shek. XVIII (Berat), kompleksi i Xhamise dhe i Sahatit ne Peqin 1820 etj.
Nje gjini tjeter ndertimesh kulti qe u perhap ne kete periudhe ishin teqete. Prej tyre vlen te permendet teqeja e Xhelvetive ne qytetin e Beratit, pjese e nje kompleksi te perbere nga Xhamia Mbret, konaket e banimit dhe vete teqeja e Sheh Qerimit, e ndertuar ne fund te shek. XVIII. Ajo shquhet per trajtimin me hijeshi te fasadave me nje teknike ndertimi te persosur me gure te skuadruar, per vellimet e barazpeshuara dhe per vlerat e larta artistike te tavanit te gdhendur ne dru e te pikturuar.
Nga tyrbet qe ndertoheshin si mauzole per persona te shquar te fese bektashiane, prane teqeve apo te veeuara vlen te permendim tyrben e Tasllojes ne Kruje, e cila shquhet kryesisht per pikturen murale.
Nje gjini e veeante ndertimore ishin hanet, te cilat sherbenin per buajtje te tregtareve qe vinin nga zonat fshatare apo edhe nga qytete te tjera. Per teu permendur eshte Hani i Elbasanit ne pazarin e vjeter te qytetit te Korees, ku qendronin kryesisht tregtare nga Elbasani.
Prane pazareve, por edhe ne brendesi te lagjeve te qyteteve, u ndertuan nje sere hamamesh (banje turke), te cilat u sherbenin si tregtareve qe vinin me mallrat e tyre ne ditet e pazarit, ashtu edhe banoreve te qytetit. Te tilla jane hamamet ne Elbasan, Kruje, Shkoder, Durres etj.
Pushtimi osman shenoi mbylljen e nje periudhe te gjate arkitektonike me tiparet e veta specifike ne gjinine e ndertimeve te kultit te krishtere. Kjo tradite e lashte ne arkitekturen e ndertimeve te kultit te krishtere rishfaqet ne momentin e volitshem. Duke filluar nga gjysma e dyte e shek. XVI deri ne fillim te shek. XIX ndertohet nje numer i madh kishash ne territorin e Shqiperise.
Ne kete periudhe trashegohen mjaft parime figurative dhe konstruktive te ndertimeve bizantine, por me nje interpretim me te lire te tipave dhe formave, ne perputhje me rrethanat e reja ekonomiko-shoqerore, duke ndjekur nje rruge te veten te zhvillimit dhe duke arritur shpeshhere ne konceptime arkitektonike te veeanta. Ishte kjo nje periudhe e veeante arkitektonike, e njohur si arkitektura pasbizantine, e cila ka fillimet e veta, arritjet me te shquara dhe renien e saj.
Ne baze te formulimit planimetrik dhe kompozimit vellimor, ndertimet pasbizantine mund te ndahen ne tri grupe te medha: 1- Kisha nje nefeshe, 2 - Kisha me strukture ne forme kryqi me kupole dhe, 3 - Bazilika. Keta tipa nuk perputhen gjithnje me shtresezimin kohor dhe ndarjen krahinore, por ata percaktohen me teper nga kushtet te caktuara ne krahina dhe vende te veeanta.
Tipi i pare i kishave te mbuluara me eati druri me tjegulla apo me rrasa jane te thjeshta ne ndertim dhe me pak te kushtueshme. Keto kisha u ndertuan qe ne periudhen e pare te pushtimit osman dhe duke qene pak te kushtueshme, i gjejme kudo dhe ne edo kohe. Megjithese ato nuk dallohen per vlerat arkitektonike, shume prej tyre ruajne piktura te nje niveli te larte artistik. Te tilla jane: kisha e Shen Kollit ne Shelcan (gjysma e pare e shek. XVI), Shen e Premtja (1554) dhe Shen Kolli (1604) ne rrethin e Elbasanit, Shen Thanasi ne Pece (1525), Shen Gjergji ne Leshnice te Siperme (1525) ne rrethin e Sarandes, Shen Mitri (1607) dhe Shen Konstandini dhe Elena (1644) ne keshtjellen e Beratit etj. Ketij tipi i perkasin dhe disa kisha te shek. XVI-XVII ne rrethin e Gjirokastres dhe te Sarandes, te cilat mbulohen me qemere cilindrike dhe nga ana konstruktive ruajne ne disa raste lidhjet me tipat e vjeter bizantine.
Ne kete grup bejne pjese dhe kishat e tipit salle me kupole, disa prej te cilave me pamjen e jashtme shfaqen me nje tambur te larte, si Shen Kolli ne Dhiver dhe Shen Gjergji ne Deme te Sarandes.
Kishat me strukture ne forme kryqi me kupole jane me te zhvilluarat si nga pikepamja strukturore, ashtu edhe arkitektonike. Ato jane te ngjashme persa u perket strukturave dhe kompozimit planimetrik me kishat bizantine te ndertuara para pushtimit osman.
Shembujt me karakteristike jane: kisha e Shen Merise ne Zervat (1569), kisha e manastirit te Shen Qiriakut dhe Julise ne Dhuvjan (1588) ne rrethin e Gjirokastres, kisha e manastirit te Shen Merise ne Kameno (1580), kisha e manastirit te Shen Merise ne Krorez (1672) ne rrethin e Sarandes, kisha e manastirit te Shen Triadhes ne fshatin Pepel te Gjirokastres (1750), kisha e Manastirit te Ungjillezimit ne Vanishte (1582) etj.
Kishat e tipit bazilikal linden si nevoje e perfshirjes se nje numri sa me te madh besimtaresh ne sherbesat fetare. Ato karakterizohen nga zgjatja e boshtit gjatesor, nga lidhja hapesinore e ambienteve ne brendesi, si dhe nga trajtimi i pamjes se jashtme. Ndertimet bazilikale hasen ne variante te ndryshme ne Shqiperine e Mesme dhe te Jugut duke filluar nga gjysma e dyte e shek. XVII, gjate gjithe shek. XVIII deri ne fillim te shek. XIX. Nje numer i madh i ketyre kishave shquhen per permasat e medha dhe per kriteret e tyre arkitektonike. Ato sherbenin si katedrale qytetesh, qendra peshkopatash, si kisha ne qendra banimi relativisht te medha dhe disa here edhe si kisha manastiresh.
Ne shek. XV-XVIII, ne territorin e Shqiperise u zhvilluan gjini te ndryshme te arkitektures, duke filluar qe nga ndertimet me karakter mbrojtes, ndertimet shoqerore dhe ato te kultit islam, arkitektura kishtare postbizantine dhe se fundi banesat popullore.
Ne shek. XVI kishte perfunduar ndertimi i sistemit te fortifikimit nga ana e turqve dhe ishin ngritur nje sere qendrash te reja administrative. Ndertimi i fortesave vazhdoi ne ato zona ku kishte trazira, kryesisht ne afersi te bregdetit. Ne dhjetevjeearet e pare te shek. XVI u ndertua nje sisem fortifikimi prane detit Jon, ndersa ne vitin 1574 keshtjella e Ishmit ne veri te Durresit. Keshtjellat osmane te kesaj periudhe ne pergjithesi nuk u pergjigjeshin kerkesave te kohes; ne kushtet e perdorimit ne stil te gjere te armes se artilerise, ato ishin ndertuar per te permbushur detyra lokale perballe nje armiku te paarmatosur. Ne kete kuptim ato qendronin larg fortesave per artileri te mesit te shek. XV.
Por nje perjashtim ben keshtjella e Vlores e ndertuar nga sulltan Sulejmani ne vitin 1531, per ta pasur ate si baze ushtarake dhe kantier ndertimi anijesh per zbarkimin e tyre ne Pulje te Italise. Keshtjella ndodhej prane skeles se sotme te qytetit, rreth 150 m larg bregut te detit. Ajo ka pasur formen e nje tetekendeshi te rregullt me gjatesi brinjesh 90 m dhe nje siperfaqe prej 3,5 ha. Muret rrethoheshin nga nje hendek i mbushur me uje qe kishte nje gjeresi prej 30-40 m. Ky hendek qe rrethonte keshtjellen nga ana e tokes, lidhej me detin nepermjet dy mengeve.
Muret te punuara me gure te latuar kishin nje gjeresi prej 5,60 m dhe lartesi rreth 15 m. Keshtjella ishte e pajisur me kulla poligonale e drejtkendeshe, me ura te levizshme para hyrjeve dhe me nje kryekulle prane murit qe shihte nga deti. Kjo e fundit ishte nje kulle cilindrike, masive qe mbizoteronte mbi gjithe ndertimet e tjera me lartesine e saj te madhe. Kulla ishte 7-kateshe dhe mbulohej me nje kupole te veshur me plumb mbi nje tambur te ulet poligonal. Brenda kulles gjendeshin magazina dhe banesa e komandantit te keshtjelles. Ajo ishte e ngjashme me kullen e bardhe te Selanikut, Kullen e Rumeli-Hisarit dhe kullen qendrore ne Kastel de Mare ne Modon. Keshtjella e Vlores ishte pa dyshim nje nga ndertimet ushtarake me te arritura te Perandorise Osmane. Udhetari osman i shek. XVII Evlia eelebiu shkruan se eata qe sekane pare fortesat e Sekedinit, Benderit dhe Vlores nuk kane dijeni mbi mjeshterine e osmanevee. eelebiu thote gjithashtu se arkitekt i keshtjelles se Vlores ishte Sinani, autori i kulles se bardhe te Selanikut.
Ngaqe vemendja ishte perqendruar me teper ne ndertimet mbrojtese, qe pushtuesit i ngrinin per nevojat e tyre ushtarake, ndertimet e tjera te nje fare rendesie arkitektonike, qofte dhe ato te kultit mysliman fillojne te duken vetem nga fundi i shek. XV.
Faltoret e para te kultit islam ishin ne stil te importuar, por shume shpejt filloi te ndihet ne to ndikimi i arkitektures vendase. Duke ruajtur te njejten ide arkitekturore (planimetrike e vellimore), qe lidhej me destinacionin e ketyre ndertimeve, hetohen dhe veeanti qe verehen shpeshhere ne trajtimin dekorativ te fasadave, ne futjen me veshtiresi te disa elementeve ndertimore e zbukurues si harku, ne forme lundre etj. Me kalimin e kohes keto dallime thellohen duke u shtrire deri diku edhe ne formulimin e shtrirjes planimetrike. Ato harmonizohen gjithnje e me teper me arkitekturen popullore dhe ansamblet e qyteteve tona mesjetare. Elemente te arkitektures popullore fillojne te futen ne objektet e kultit edhe ne gdhendjen e elementeve prej druri te interiereve etj.
Xhamite e para sherbenin per garnizonet ushtarake dhe ndertoheshin mbi portat e keshtjellave, sie qene ato ne keshtjellen e Elbasanit, Tepelenes, Bashtoves etj., qe ishin te thjeshta si ndertesa dhe mbuloheshin me eati druri.
Por duke filluar qe nga vitet e fundit te shek. XV kristalizohet nje arkitekture e mirefillte ne ndertimin e xhamive. Nga ana tipologjike ato mund te ndahen ne dy grupe te medha. Ato te tipit me eati druri (Berat, Elbasan, Gjirokaster) dhe te tipit salle me kupole, shembulli i pare i te cilave eshte xhamia e Mirahorit ne Koree e ndertuar ne vitin 1494. Pothuajse te gjitha xhamite kane qene pajisur me portike. Fillimisht portiket ndertoheshin me mure guri te mbuluara me qemere e kupola, si ne xhamine e Mirahorit (Koree), sipas modeleve te xhamive te Stambollit. Por gjate shek. XVII e sidomos ne shek. XVIII-XIX perdoren gjithnje e me shume hajatet me strukture druri qe zinin siperfaqe te medha (Kavaje, Berat, Tirane). Hapesira e brendshme e xhamive ishte me shume drite, muret dhe kupolat ishin shpesh te mbuluara me piktura murale.
Per vlerat e tyre arkitektonike dhe dekorative dallohen xhamia e Mirahorit 1496 (Koree), Xhamia e Plumbit 1553-1554 (Berat), xhamia e Muradijes, shek. XVI (Vlore), xhamia e Ethem Beut 1794 (Tirane), Xhamia e Plumbit 1773-1774 (Shkoder), xhamia e Daut Pashes 1605 (Prizren), Xhamia Mbret fundi i shek XV (Elbasan), xhamia e Nazireshtes 1600 (Elbasan), xhamia e Gjin Aleksit shek. XV (Delvine), xhamia e Allajbegise shek. XVI (Peshkopi), Xhamia e Beqareve shek. XVIII (Berat), kompleksi i Xhamise dhe i Sahatit ne Peqin 1820 etj.
Nje gjini tjeter ndertimesh kulti qe u perhap ne kete periudhe ishin teqete. Prej tyre vlen te permendet teqeja e Xhelvetive ne qytetin e Beratit, pjese e nje kompleksi te perbere nga Xhamia Mbret, konaket e banimit dhe vete teqeja e Sheh Qerimit, e ndertuar ne fund te shek. XVIII. Ajo shquhet per trajtimin me hijeshi te fasadave me nje teknike ndertimi te persosur me gure te skuadruar, per vellimet e barazpeshuara dhe per vlerat e larta artistike te tavanit te gdhendur ne dru e te pikturuar.
Nga tyrbet qe ndertoheshin si mauzole per persona te shquar te fese bektashiane, prane teqeve apo te veeuara vlen te permendim tyrben e Tasllojes ne Kruje, e cila shquhet kryesisht per pikturen murale.
Nje gjini e veeante ndertimore ishin hanet, te cilat sherbenin per buajtje te tregtareve qe vinin nga zonat fshatare apo edhe nga qytete te tjera. Per teu permendur eshte Hani i Elbasanit ne pazarin e vjeter te qytetit te Korees, ku qendronin kryesisht tregtare nga Elbasani.
Prane pazareve, por edhe ne brendesi te lagjeve te qyteteve, u ndertuan nje sere hamamesh (banje turke), te cilat u sherbenin si tregtareve qe vinin me mallrat e tyre ne ditet e pazarit, ashtu edhe banoreve te qytetit. Te tilla jane hamamet ne Elbasan, Kruje, Shkoder, Durres etj.
Pushtimi osman shenoi mbylljen e nje periudhe te gjate arkitektonike me tiparet e veta specifike ne gjinine e ndertimeve te kultit te krishtere. Kjo tradite e lashte ne arkitekturen e ndertimeve te kultit te krishtere rishfaqet ne momentin e volitshem. Duke filluar nga gjysma e dyte e shek. XVI deri ne fillim te shek. XIX ndertohet nje numer i madh kishash ne territorin e Shqiperise.
Ne kete periudhe trashegohen mjaft parime figurative dhe konstruktive te ndertimeve bizantine, por me nje interpretim me te lire te tipave dhe formave, ne perputhje me rrethanat e reja ekonomiko-shoqerore, duke ndjekur nje rruge te veten te zhvillimit dhe duke arritur shpeshhere ne konceptime arkitektonike te veeanta. Ishte kjo nje periudhe e veeante arkitektonike, e njohur si arkitektura pasbizantine, e cila ka fillimet e veta, arritjet me te shquara dhe renien e saj.
Ne baze te formulimit planimetrik dhe kompozimit vellimor, ndertimet pasbizantine mund te ndahen ne tri grupe te medha: 1- Kisha nje nefeshe, 2 - Kisha me strukture ne forme kryqi me kupole dhe, 3 - Bazilika. Keta tipa nuk perputhen gjithnje me shtresezimin kohor dhe ndarjen krahinore, por ata percaktohen me teper nga kushtet te caktuara ne krahina dhe vende te veeanta.
Tipi i pare i kishave te mbuluara me eati druri me tjegulla apo me rrasa jane te thjeshta ne ndertim dhe me pak te kushtueshme. Keto kisha u ndertuan qe ne periudhen e pare te pushtimit osman dhe duke qene pak te kushtueshme, i gjejme kudo dhe ne edo kohe. Megjithese ato nuk dallohen per vlerat arkitektonike, shume prej tyre ruajne piktura te nje niveli te larte artistik. Te tilla jane: kisha e Shen Kollit ne Shelcan (gjysma e pare e shek. XVI), Shen e Premtja (1554) dhe Shen Kolli (1604) ne rrethin e Elbasanit, Shen Thanasi ne Pece (1525), Shen Gjergji ne Leshnice te Siperme (1525) ne rrethin e Sarandes, Shen Mitri (1607) dhe Shen Konstandini dhe Elena (1644) ne keshtjellen e Beratit etj. Ketij tipi i perkasin dhe disa kisha te shek. XVI-XVII ne rrethin e Gjirokastres dhe te Sarandes, te cilat mbulohen me qemere cilindrike dhe nga ana konstruktive ruajne ne disa raste lidhjet me tipat e vjeter bizantine.
Ne kete grup bejne pjese dhe kishat e tipit salle me kupole, disa prej te cilave me pamjen e jashtme shfaqen me nje tambur te larte, si Shen Kolli ne Dhiver dhe Shen Gjergji ne Deme te Sarandes.
Kishat me strukture ne forme kryqi me kupole jane me te zhvilluarat si nga pikepamja strukturore, ashtu edhe arkitektonike. Ato jane te ngjashme persa u perket strukturave dhe kompozimit planimetrik me kishat bizantine te ndertuara para pushtimit osman.
Shembujt me karakteristike jane: kisha e Shen Merise ne Zervat (1569), kisha e manastirit te Shen Qiriakut dhe Julise ne Dhuvjan (1588) ne rrethin e Gjirokastres, kisha e manastirit te Shen Merise ne Kameno (1580), kisha e manastirit te Shen Merise ne Krorez (1672) ne rrethin e Sarandes, kisha e manastirit te Shen Triadhes ne fshatin Pepel te Gjirokastres (1750), kisha e Manastirit te Ungjillezimit ne Vanishte (1582) etj.
Kishat e tipit bazilikal linden si nevoje e perfshirjes se nje numri sa me te madh besimtaresh ne sherbesat fetare. Ato karakterizohen nga zgjatja e boshtit gjatesor, nga lidhja hapesinore e ambienteve ne brendesi, si dhe nga trajtimi i pamjes se jashtme. Ndertimet bazilikale hasen ne variante te ndryshme ne Shqiperine e Mesme dhe te Jugut duke filluar nga gjysma e dyte e shek. XVII, gjate gjithe shek. XVIII deri ne fillim te shek. XIX. Nje numer i madh i ketyre kishave shquhen per permasat e medha dhe per kriteret e tyre arkitektonike. Ato sherbenin si katedrale qytetesh, qendra peshkopatash, si kisha ne qendra banimi relativisht te medha dhe disa here edhe si kisha manastiresh.
Vizitor- Vizitor
Re: Shqiperia nen sundimin osman
nga Vizitor Wed May 27, 2009 2:31 pm
Per vlerat e tyre arkitekturore dallohen bazilikat e medha te Voskopojes, si Shen Meria (1712), Shen Kollli (1721), Shen Mehilli (1722), katedralja e Shen Merise ne keshtjellen e Beratit (1797), Shen Meria e Sopikut ne Gjirokaster, kisha e manastirit te Ardenices (1730), Shen Gjergji ne Libofshe (1776).
Pushtimi osman pati si pasoje rrenimin ekonomik te nje sere qytetesh, si Shkodra, Lezha, Kruja, Durresi, Vlora, ndersa disa qytete te tjera, si Drishti, Deja, Shurdhahu (Sarda) u shkaterruan krejtesisht. Gjate shek. XV deri ne fillim te shek. XVI qytetet shqiptare ishin reduktuar ne qendra te vogla, qe kryenin dhe funksionin e tregjeve lokale. Shek. XVI shenoi nje rritje te pergjithshme te qendrave qytetare, te cilat zgjerohen nga banore te rinj te ardhur nga fshati.
Ndersa ne shek. XVII filloi nje etape me rendesi ne zhvillimin e qytetit shqiptar, i cili hyn ne rrugen e rritjes dhe te forcimit ekonomik.
Gjate ketij shekulli pazaret shnderrohen ne qendra te mirefillta jo vetem shkembimi, por edhe prodhimi, ato rriten duke u pasuruar dhe me ndertimin e dyqaneve-punishte dhe per shitje, qe formojne ansamble te medha mbi bazen e mjeshterive.
Ne shek. XVIII rritja e rolit ekonomik te qyteteve solli krijimin e tregjeve te medha me karakter nderkrahinor. Krahas qendrave qe perbeheshin nga pazaret, ndertimet e kultit dhe ndertimet shoqerore, shtresat e pasura ndertojne banesa te medha, duke arritur ne variantet me te zhvilluara te tipologjise se baneses qytetare te kohes, nderkohe qe shume banesa ruanin vulen e prejardhjes se tyre nga fshati. Ky zhvillim pati si pasoje permiresimin e infrastruktures rrugore si dhe ndertimin e nje numri te madh urash guri. Te tilla jane: Ura e Mesit (Shkoder), Ura mbi Osum ne Berat, Ura e Urakes (Librazhd), Ura e Kollorces (Gjirokaster).
Arkitektura e baneses popullore dallohet per nje vazhdimesi te qarte formash dhe zgjidhjesh ne rrugen e saj te zhvillimit, duke ndjekur e pasqyruar ecurine e kushteve dhe te menyres se jeteses.
Banesa qytetare e shek. XVI-XIX zhvillohet ne kater tipa kryesore:
1 - Banesa me shtepi zjarri, karakteristike per qytetin e Tiranes dhe fshatrat perreth, perfaqeson nje nga tipat me te lashte dhe me karakteristike per arkitekturen e baneses shqiptare. Qendra e kompozimit te kesaj banese eshte shtepia e zjarrit, qe ngrihej ne lartesine e te dy kateve, rreth se ciles ndertoheshin shkalle-shkalle mjediset e tjera qe kryesisht sherbenin si dhoma per eiftet.
2 - Banesa me hajat eshte nje tip tjeter banese qe zhvillohet ne disa variante. Banesa e hapur me hajat eshte tipi sundues ne qytetet e Shqiperise se Mesme. Karakteristike kryesore e ketij tipi eshte lidhja e tij me oborrin dhe natyren. Duke perfituar nga trualli i sheshte kjo banese tregon gjithashtu per lidhjet me ekonomine bujqesore, prej te ciles nuk ishin shkeputur qytetet shqiptare.
3 - Banesa me eardak ndeshet shpesh ne Berat, me rralle ne Lezhe, Kruje etj., dhe mbizoteron ne Shkoder. Te tilla jane ndertesa e Muzeut Etnografik ne Kruje, e Luigj Gurakuqit ne Shkoder, banesat e Toptanasve ne Tirane etj. Ne keto banesa eardaku luan nje rol te dores se pare ne kompozimin e baneses. Ashtu si dhe tipat e pare, banesa eshte konceptuar te qendroje brenda mureve rrethuese, kopshteve te gjera dhe vetem rralle del ne rruge ne njeren apo te dy faqet.
4 - Banesa gjirokastrite, e emertuar kulla qytetare, per shkak te tipareve te saj mbrojtese. Ne variante me pak te zhvilluara ate e ndeshim dhe ne qytete te tjera si Berati, Kruja dhe Shkodra si dhe ne fshatra te Shqiperise Veriore, e sidomos ne Jug. Kjo banese qytetare arriti kulmin e zhvillimit te saj ne shek. XVIII. Nje shembull tipik per kete lloj banese eshte ajo e Zekateve ne Gjirokaster.
Gjate shek. XVIII, si pasoje e dobesimit te pushtetit qendror osman dhe e krijimit te pashalleqeve shqiptare, qe ishin ne lufte midis tyre per zgjerimin e territoreve te veta, vihet re nje rritje e ndertimeve me karakter mbrojtes. Keshtjellat e vjetra u rifortifikuan, nderkohe qe u ndertuan fortesa te reja. U dallua per ngritje fortifikimesh Ali pashe Tepelena.
Ne kufijte shteterore te Shqiperise ndodhet vetem nje pjese e keshtjellave te ndertuara prej tij, si ne Tepelene, Gjirokaster, Shen Triadhe, Porto-Palermo, Butrint etj. Ai ndertoi gjithashtu fortifikime ne Janine, Arte, Preveze dhe ne Sul. Ne ndertimet e tij ushtarake Aliu perdori nje numer te madh arkitektesh dhe inxhinieresh ushtarake te huaj, por ne krye te punimeve qe nga viti 1800 deri rreth vitit 1822 qendronte Petro Koreari, nje mjeshter shqiptar, te cilin konsulli i pergjithshem i Frances ne Shqiperi Fransua Pukevili e quan eVobane te tij (Sebastien Vauban - inxhinier ushtarak i shquar dhe mareshal i Frances).
Ndertimet ushtarake te Ali Pashes dallohen nga teknika e ndertimit me gure te skuadruar me kujdes, nga format e rregullta gjeometrike kur e lejonte terreni, kullat dhe muret e uleta me faqe te pjerreta ne anen e jashtme, frengjite e medha per toja si dhe nga kornizat dekorative prej guri qe konturojne zakonisht pjesen e siperme te mureve dhe kullave. Ne shumicen e rasteve ne ndertimin e keshtjellave Ali Pasha u kushtonte vemendje jo vetem qellimeve utilitare dhe qendrueshmerise, por edhe persosurise estetike me te cilen synonte te shprehte ndjenjen e madheshtise e te pushtetit.
Ne vitin 1819 Aliu ndertoi keshtjellen e Tepelenes, punimet e brendshme te se ciles mbeten te paperfunduara per shkak te konfliktit me Porten e Larte. Brenda keshtjelles ai ndertoi nje saraj madheshtor me synimin qe vendlindja e tij te behej nje rezidence e dyte pas Janines, qe te mos binte poshte saj nga shkelqimi dhe madheshtia. Keshtjella e Porto-Palermos (1804) eshte model i nje fortese garnizoni, kompakte, e pajisur mire dhe me mure te fuqishme.
Ndryshe na paraqitet keshtjella e Libohoves, qe sherbente si rezidence e motres se tij Shanishase; drejtkendeshe ne plan ajo mbrohet nga 3 kulla poligonale ne tri nga kendet dhe nga nje bastion ne forme te erregullt gjeometrike ne kendin tjeter. Format e mprehta dhe kercenuese te bastionit ne pjesen me te dukshme te keshtjelles, punimi i persosur me gure te latuar, kornizat dhe format trungkonike te theksuara te kullave, fshehin ne te vertete dobesine e mureve te holla te saj. Ideja e madheshtise dhe e pushtetit kane mbizoteruar ne ndertimin e kesaj keshtjelle.
Keshtjella e Gjirokastres (1812-1813) eshte nje nga ndertimet me te rendesishme e me te arritura te Ali pashe Tepelenes. Pershtatja me terrenin shkembor te kodres, konstruksionet e guximshme, kullat e larta 30 m, sistemi i galerive i mbuluar me harqe e qemere, kazematet e shumta dhe ujesjellesi 7 km i gjate i ngritur mbi nje sistem kanalesh dhe urash madheshtore, e bejne te admirueshme kete veper gjigante te arkitektures ushtarake, e cila edhe per aq sa ruhet ne ditet tona, mbetet terheqese per vizitorin.
Artet figurative ne shek. XVI-XVIII. Piktura
Ne shek. XVI ne fushen e arteve figurative vazhdoi te zoteronte ne Shqiperi ikonografia, qe shenoi atehere kulmin e saj. Ne kete periudhe u realizuan mjaft vepra pikture te kishave dhe ikona, te cilat sot jane nga kryeveprat e kesaj fushe.
Shek. XVI eshte ne artet figurative shekulli i Onufrit (Onufer Neokastritit), mjeshtrit me te madh te ikonografise shqiptare, i cili krijoi stilin e tij dhe ishte i pari qe beri kthesen ne pikturen postbizantine ne Shqiperi.
Pushtimi osman pati si pasoje rrenimin ekonomik te nje sere qytetesh, si Shkodra, Lezha, Kruja, Durresi, Vlora, ndersa disa qytete te tjera, si Drishti, Deja, Shurdhahu (Sarda) u shkaterruan krejtesisht. Gjate shek. XV deri ne fillim te shek. XVI qytetet shqiptare ishin reduktuar ne qendra te vogla, qe kryenin dhe funksionin e tregjeve lokale. Shek. XVI shenoi nje rritje te pergjithshme te qendrave qytetare, te cilat zgjerohen nga banore te rinj te ardhur nga fshati.
Ndersa ne shek. XVII filloi nje etape me rendesi ne zhvillimin e qytetit shqiptar, i cili hyn ne rrugen e rritjes dhe te forcimit ekonomik.
Gjate ketij shekulli pazaret shnderrohen ne qendra te mirefillta jo vetem shkembimi, por edhe prodhimi, ato rriten duke u pasuruar dhe me ndertimin e dyqaneve-punishte dhe per shitje, qe formojne ansamble te medha mbi bazen e mjeshterive.
Ne shek. XVIII rritja e rolit ekonomik te qyteteve solli krijimin e tregjeve te medha me karakter nderkrahinor. Krahas qendrave qe perbeheshin nga pazaret, ndertimet e kultit dhe ndertimet shoqerore, shtresat e pasura ndertojne banesa te medha, duke arritur ne variantet me te zhvilluara te tipologjise se baneses qytetare te kohes, nderkohe qe shume banesa ruanin vulen e prejardhjes se tyre nga fshati. Ky zhvillim pati si pasoje permiresimin e infrastruktures rrugore si dhe ndertimin e nje numri te madh urash guri. Te tilla jane: Ura e Mesit (Shkoder), Ura mbi Osum ne Berat, Ura e Urakes (Librazhd), Ura e Kollorces (Gjirokaster).
Arkitektura e baneses popullore dallohet per nje vazhdimesi te qarte formash dhe zgjidhjesh ne rrugen e saj te zhvillimit, duke ndjekur e pasqyruar ecurine e kushteve dhe te menyres se jeteses.
Banesa qytetare e shek. XVI-XIX zhvillohet ne kater tipa kryesore:
1 - Banesa me shtepi zjarri, karakteristike per qytetin e Tiranes dhe fshatrat perreth, perfaqeson nje nga tipat me te lashte dhe me karakteristike per arkitekturen e baneses shqiptare. Qendra e kompozimit te kesaj banese eshte shtepia e zjarrit, qe ngrihej ne lartesine e te dy kateve, rreth se ciles ndertoheshin shkalle-shkalle mjediset e tjera qe kryesisht sherbenin si dhoma per eiftet.
2 - Banesa me hajat eshte nje tip tjeter banese qe zhvillohet ne disa variante. Banesa e hapur me hajat eshte tipi sundues ne qytetet e Shqiperise se Mesme. Karakteristike kryesore e ketij tipi eshte lidhja e tij me oborrin dhe natyren. Duke perfituar nga trualli i sheshte kjo banese tregon gjithashtu per lidhjet me ekonomine bujqesore, prej te ciles nuk ishin shkeputur qytetet shqiptare.
3 - Banesa me eardak ndeshet shpesh ne Berat, me rralle ne Lezhe, Kruje etj., dhe mbizoteron ne Shkoder. Te tilla jane ndertesa e Muzeut Etnografik ne Kruje, e Luigj Gurakuqit ne Shkoder, banesat e Toptanasve ne Tirane etj. Ne keto banesa eardaku luan nje rol te dores se pare ne kompozimin e baneses. Ashtu si dhe tipat e pare, banesa eshte konceptuar te qendroje brenda mureve rrethuese, kopshteve te gjera dhe vetem rralle del ne rruge ne njeren apo te dy faqet.
4 - Banesa gjirokastrite, e emertuar kulla qytetare, per shkak te tipareve te saj mbrojtese. Ne variante me pak te zhvilluara ate e ndeshim dhe ne qytete te tjera si Berati, Kruja dhe Shkodra si dhe ne fshatra te Shqiperise Veriore, e sidomos ne Jug. Kjo banese qytetare arriti kulmin e zhvillimit te saj ne shek. XVIII. Nje shembull tipik per kete lloj banese eshte ajo e Zekateve ne Gjirokaster.
Gjate shek. XVIII, si pasoje e dobesimit te pushtetit qendror osman dhe e krijimit te pashalleqeve shqiptare, qe ishin ne lufte midis tyre per zgjerimin e territoreve te veta, vihet re nje rritje e ndertimeve me karakter mbrojtes. Keshtjellat e vjetra u rifortifikuan, nderkohe qe u ndertuan fortesa te reja. U dallua per ngritje fortifikimesh Ali pashe Tepelena.
Ne kufijte shteterore te Shqiperise ndodhet vetem nje pjese e keshtjellave te ndertuara prej tij, si ne Tepelene, Gjirokaster, Shen Triadhe, Porto-Palermo, Butrint etj. Ai ndertoi gjithashtu fortifikime ne Janine, Arte, Preveze dhe ne Sul. Ne ndertimet e tij ushtarake Aliu perdori nje numer te madh arkitektesh dhe inxhinieresh ushtarake te huaj, por ne krye te punimeve qe nga viti 1800 deri rreth vitit 1822 qendronte Petro Koreari, nje mjeshter shqiptar, te cilin konsulli i pergjithshem i Frances ne Shqiperi Fransua Pukevili e quan eVobane te tij (Sebastien Vauban - inxhinier ushtarak i shquar dhe mareshal i Frances).
Ndertimet ushtarake te Ali Pashes dallohen nga teknika e ndertimit me gure te skuadruar me kujdes, nga format e rregullta gjeometrike kur e lejonte terreni, kullat dhe muret e uleta me faqe te pjerreta ne anen e jashtme, frengjite e medha per toja si dhe nga kornizat dekorative prej guri qe konturojne zakonisht pjesen e siperme te mureve dhe kullave. Ne shumicen e rasteve ne ndertimin e keshtjellave Ali Pasha u kushtonte vemendje jo vetem qellimeve utilitare dhe qendrueshmerise, por edhe persosurise estetike me te cilen synonte te shprehte ndjenjen e madheshtise e te pushtetit.
Ne vitin 1819 Aliu ndertoi keshtjellen e Tepelenes, punimet e brendshme te se ciles mbeten te paperfunduara per shkak te konfliktit me Porten e Larte. Brenda keshtjelles ai ndertoi nje saraj madheshtor me synimin qe vendlindja e tij te behej nje rezidence e dyte pas Janines, qe te mos binte poshte saj nga shkelqimi dhe madheshtia. Keshtjella e Porto-Palermos (1804) eshte model i nje fortese garnizoni, kompakte, e pajisur mire dhe me mure te fuqishme.
Ndryshe na paraqitet keshtjella e Libohoves, qe sherbente si rezidence e motres se tij Shanishase; drejtkendeshe ne plan ajo mbrohet nga 3 kulla poligonale ne tri nga kendet dhe nga nje bastion ne forme te erregullt gjeometrike ne kendin tjeter. Format e mprehta dhe kercenuese te bastionit ne pjesen me te dukshme te keshtjelles, punimi i persosur me gure te latuar, kornizat dhe format trungkonike te theksuara te kullave, fshehin ne te vertete dobesine e mureve te holla te saj. Ideja e madheshtise dhe e pushtetit kane mbizoteruar ne ndertimin e kesaj keshtjelle.
Keshtjella e Gjirokastres (1812-1813) eshte nje nga ndertimet me te rendesishme e me te arritura te Ali pashe Tepelenes. Pershtatja me terrenin shkembor te kodres, konstruksionet e guximshme, kullat e larta 30 m, sistemi i galerive i mbuluar me harqe e qemere, kazematet e shumta dhe ujesjellesi 7 km i gjate i ngritur mbi nje sistem kanalesh dhe urash madheshtore, e bejne te admirueshme kete veper gjigante te arkitektures ushtarake, e cila edhe per aq sa ruhet ne ditet tona, mbetet terheqese per vizitorin.
Artet figurative ne shek. XVI-XVIII. Piktura
Ne shek. XVI ne fushen e arteve figurative vazhdoi te zoteronte ne Shqiperi ikonografia, qe shenoi atehere kulmin e saj. Ne kete periudhe u realizuan mjaft vepra pikture te kishave dhe ikona, te cilat sot jane nga kryeveprat e kesaj fushe.
Shek. XVI eshte ne artet figurative shekulli i Onufrit (Onufer Neokastritit), mjeshtrit me te madh te ikonografise shqiptare, i cili krijoi stilin e tij dhe ishte i pari qe beri kthesen ne pikturen postbizantine ne Shqiperi.
Vizitor- Vizitor
Faqja 2 e 2 • 1, 2
Similar topicsFaqja 2 e 2
Drejtat e ktij Forumit:
Ju nuk mund ti pėrgjigjeni temave tė kėtij forumi|
|
|
» SHtepia e marinos ju mirepret !!!
» Perandoria ,,,e Shkodra Channel And NAQES SHKODRANEe...
» U rihap shpella luksoze e Ylli-t
» shtepia EDA 82..eshte e hapur me miqt
» ViLa E <<Goces Tironse>>
» welcome in my castel xhoooooooooniiiii
» Capital Club<>Tzio
» Pershendetje nga Adea
» Pallati i Tironcit
» Keshtjella e MORENES...
» Kasollja e Mona&Takut !!!
» Vjen nje moment dhe..!..
» Tė flasim pėr festėn e tė dashuruarve,dhuratat dhe mendimet pėr kėtė ditė !
» A JENI ZESHKAN/E APO BJOND/E/?