Ju tregoj dialogun e fundit me pilotët para se të binin në Llogara

Luan Baraj është njeriu që mbante në duar fillin e vetëm të komunikimit
me komandantët e dy helikopterëve, që më 22 nëntor 1989, u rrëzuan në
Vuno e Llogara duke marrë jetën e 21 njerëzve. Një lidhje e tokës me
ajrin përmes një linje të padukshme valësh, e vlefshme sa vetë jeta.
Luan Baraj është gjithashtu edhe njeriu që kur ka mësuar katastrofën e
ka hedhur përtokë me forcë telefonin sikur të donte të flakte tej një
gjarpër të frikshëm, sikur të tentonte ta ndante më dysh aty në mes të
sallës së komandimit, me shpresë se gjithçka që i dëgjuan veshët nuk
ishte e vërtetë, se gjithçka mund të fillonte nga e para, se zërat e
kolegëve, lart në qiell, do të rifillonin të dëgjoheshin... Sot, pas 20
vitesh të shkuara ish-oficerit i mbushen sytë me lot teksa rrëfen.
Teksa e nis me pohimin se tre prej pilotëve që humbën jetën i kishte
miq. Por edhe nuk lëshon në asnjë moment në bindjen e tij se gjithçka
që ndodhi, nuk kishte lidhje me gabime njerëzore, se gjithçka ishte
vënë në lëvizje përpikmërisht sipas rregullave dhe se të gjitha këto
rregulla nuk u përfillën nga moti, apo një ciklon i beftë që shkatërroi
gjithçka, pa lënë asnjë mundësi të vetme, pa lënë asnjë shpresë.

Zoti Luan, me çfarë detyre ishit në kohën kur ndodhi katastrofa e Llogarasë më 1989?

Isha
Përgjegjësi i Grupit të Drejtimit në Vendkomandën Qendrore të
Aviacionit, pas një karriere të nisur me mbarimin e shkollës së
aviacionit. Vendkomanda Qendrore gjendej në Sauk dhe ishte objekt i
rëndësisë së veçantë. Një pozicion i tillë detyre në atë kohë kishte
shumë kompetenca, pasi kishe në duar fatin e njerëzve që fluturonin, të
cilët i drejtoje duke ndjekur qoftë radarët, qoftë duke i këshilluar me
radiondërlidhje apo urdhëruar si të vepronin në situata të vështira.
Çdo rast emergjent gjithsesi ishte i parashikuar edhe në rregulloren e
fluturimeve.

Si e kujtoni 22 nëntorin 1989, ditën kur në Llogara e Vuno u rrëzuan dy helikopterët ushtarakë ku humbën jetën 21 njerëz?

E
kujtoj si të ketë ndodhur dje. Isha në komandim, kur rreth orës 14:00
më mori në telefon ish-komisari i Aviacionit, Sali Dibra dhe më tha të
përgatisja dy helikopterë për t’i nisur në Himarë, pasi atje ishte
rrëzuar një autobus me studentë. Kujtoj se mjeti kishte rënë në një
vend të rrezikshëm, që quhet Qafa e Vishnjës. Në bazë të instruksioneve
që kishim, i raportova përgjegjësit të grupit të drejtimit, Mezin Malaj
dhe njëkohësisht i dhashë urdhër Sinan Çelës, Komandantit të
Regjimentit të Helikopterëve në Farkë, të përgatiteshin dy helikopterë
për në Himarë. Në të njëjtën kohë mora të dhënat për kohën, situatën
meteorologjike, matje që kryheshin nga stacioni ynë i Forcave Ajrore.
Gjithashtu, mora edhe të dhënat meteorologjike nga vendkomanda e
Regjimentit Ajror në Kuçovë si dhe nga Shkolla e Aviacionit në Vlorë.
Po kështu u mor situata ajrore edhe nga të gjitha repartet e mbrojtjes
kundërajrore që nga Tirana, në Sarandë. Pra, gjithçka sipas
instruksioneve të gatishmërisë.

Dhe si ishte situata për fluturim?

Përgjigja
që erdhi, si nga stacionet meteorologjike, si nga repartet
kundërajrore, që jepnin një opinion pas vëzhgimit me sy të lirë, ishte
se gjendja, sidomos në zonën e Himarës e Vlorës, ishte 10/10 me re, që
do të thotë se i gjithë këndshikimi, gjithçka ishte e zënë nga retë.
Lartësia e këtyre reve ishte në kuotat 1,200 deri në 1,400 metër. Pa
shkuar deri këtu, shikimi raportohej shumë i mirë dhe njëkohësisht nuk
kishte erë. Ishin kushte që e lejonin plotësimin e detyrës. Të gjitha
këto ia raportova Komisarit të Aviacionit si dhe Komandës së
Helikopterëve në Farkë. Këtu u përgatitën dy ekuipazhe, madje u
zgjodhën pilotë me eksperiencë, pasi duhej të fluturonin edhe natën.
Helikopterët ishin MI-4, të prodhuar në Kinë, por kopje të një patente
sovjetike. Këta helikopterë lufte ishin të aftë të fluturonin edhe
natën, edhe në kushte të vështira të motit. Njëkohësisht, ne hapëm
mjetet e radiondërlidhjes tokë-ajër, duke bërë që të gjitha radiot të
kalonin në një frekuencë.

Kështu që urdhëruat ngritjen e dy helikopterëve?

Po.
Në Farkë ndërkohë kishin shkuar edhe dy grupe mjekësh të spitalit
civil. Provuam radiondërlidhjen dhe pasi gjithçka rezultoi në rregull,
nisëm operacionin e fluturimit. Dy komandantët e helikopterëve, Vangjel
Postoli dhe Agron Galanxhi, ishin vërtet nga më të zotët. Ata kishin
kryer dhjetëra detyra në zona nga më të thellat e vendit duke fluturuar
në kushte të vështira.

I kujtoni bisedat me dy komandantët?

Më
kanë shungulluar në kokë gjithë këto vite pas tragjedisë. Pra, ata u
nisën në fluturim në formacion, në një largësi që të kontrollonin njëri
tjetrin edhe me sy të lirë. Kuptohet që fluturuan ulët, pasi e dinin
se, filluar nga lartësia 1200 metër, kishte re. Pasi kaluan Kuçovën, i
pyeta në radio se ç’drejtim do merrnin. Flisnim me kod, më duket se ne
e kishim “Gjigandi”. Vangjeli më thotë se do të kalonin nga gryka e
lumit Shushicë për të dalë në Qafën e Mbretës. Mbreta është një lloj
peme... Pra, nga lugina e lumit të Vlorës, për t’i rënë më shkurt. E
pyes për kushtet e motit. Asgjë e re më thotë, qielli vazhdon të jetë
10/10 mbuluar me re filluar nga 1,200 metër lartësi, shikimi është i
mirë, erë nuk ka. Kuptohet ata ecnin në lartësinë 800-1000 metër,
poshtë reve.

Nga një
dokument që kemi gjetur, thuhet së zona e Himarës nuk ka qenë e mbuluar
me valë, pra ju dikur jeni shkëputur nga kontakti i drejtpërdrejtë me
dy helikopterët?

Po
është e vërtetë. Por ndërlidhja vazhdonte, veçse realizohej ndryshe, me
anë të së tretëve. Pra, në këtë rast ne komunikonim me vëzhgues në
terren, në bateritë kundërajrore, që na komunikonin se çfarë shihnin.
Kujtoj se para se të dilnin nga zona që mbulohej me valë, u kam thënë
dy komandantëve që kur të ulen në Himarë, të merrnin në telefon. Unë i
dëgjova në radio deri sa u futën në grykën e Shushicës, më tej jo. Në
të njëjtën kohë kam marrë në telefon përgjegjësin e grupit të drejtimit
të Brigadës së Këmbësorisë së Himarës dhe i kam shpjeguar se dy
helikopterët janë duke ardhur nga gryka e Shushicës. Edhe këtij i
thashë, që me t’u ulur helikopterët, t’i thoshte Vangjel Postolit të më
merrte në telefon. Pasi dy helikopterët u futën në luginën e Lumit të
Vlorës, në çdo 3-4 minuta nisën të më vinin informacionet nga zbulimi
pamor optik nga bateritë kundërajrore, që më thoshin se panë
helikopterët të kalonin. Po në këtë kohë u lidha me telefon me një pikë
ushtarake të Qafës së Mbretës, ndërkohë që të gjitha linjat telefonike
civile në atë drejtim i bllokova, sipas udhëzimeve që kishim për të
tilla raste. Kur helikopterët mbërritën në Qafën e Mbretës kishte
mjegull, pra nuk kishte fushë pamje për të vazhduar në drejtim të
Himarës. Mësova se ata e kishin zgjidhur vetë situatën, duke bërë
rrotullime në ajër deri në momentin kur kishin gjetur një të çarë mes
reve. Me t’u ulur në Himarë, më njoftuan se gjithçka kishte shkuar
shumë mirë.

Ju njoftuan të tjerë, jo komandantët e helikopterëve?

Të
tjerë. Vangjeli më doli në telefon menjëherë pas mbërritjes. E
këshillova të maste mirë situatën dhe të vepronte duke marrë vetë
vendim bashkë me komandantin tjetër, pasi në raste të tilla ne nuk mund
të jepnim urdhra, kështu e parashikonin rregullat, pasi ne nuk mund të
gjykonim për një situatë që nuk e shihnim. Vangjeli më thotë se koha
është e vrenjtur, se mbi male ka re, por më thotë gjithashtu se shikimi
është i mirë dhe se nuk fryn erë. I njëjti informacion iu kalua edhe
Komisarit të Aviacionit, Sali Dibra. Duke qenë se koha kalonte, unë
urdhërova Shkollën e Aviacionit në Vlorë si dhe Regjimentin e Kuçovës,
që të përgatisnin gjithçka, që nga projektorët deri te mjetet e
drejtimit, pra radiondërlidhjen si dhe vetë aerodromet për çdo ulje
emergjence.

Duke qenë se në kthim në Qafë Mbretë do të kishte sërish probleme, a ratë dakord për një rrugë tjetër kthimi?

Para
se të ngriheshin unë kisha përgatitur edhe një variant tjetër për
rrugën e kthimit. I thashë Vangjelit që, nëse do e vendosnin të
ngriheshin, të kalonin ose sërish në Qafë Mbretë, ose të ecnin përgjatë
bregut të detit 5 deri në 10 kilometër në thellësi dhe duke mbajtur
këtë kurs të futeshin mes Karaburunit e ishullit të Sazanit për të
kaluar mbi Vlorë. Pak minuta më pas Vangjeli me telefonoi sërish duke
më thënë se e kishin vendosur që të niseshin. Më thotë se nuk janë të
gjithë studentët që ishin në autobus të plagosur dhe se do të merrnin
vetëm ata që ishin më rëndë si dhe ekipin e mjekëve. E pyeta edhe
njëherë nëse e kishin me dy mendje apo e kishin vendosur. Më thotë
prerë se e kishin vendosur. Atëherë i pyeta se cilën rrugë do të
ndiqnin. Më thotë se do të vinin nga bregu i detit, pra jo nga gryka e
Shushicës. I përsëris se për të shmangur ndonjë aksident eventual, të
futen mbi det deri në 10 kilometër dhe të vazhdojnë kursin. Më thotë të
mos kisha merak. I them se, sido që të vinte puna, Shkollën e
Aviacionit në Vlorë dhe aeroportin e Kuçovës i kishin të hapur. Ky
ishte edhe kontakti i fundit që pata me ta. Ndërkohë jashtë kishte rënë
nata.

Sa zgjati koha pa kontakt me dy helikopterët?

Shumë
zgjati. Lidhjen e fundit e pata me përgjegjësin e grupit të drejtimit
të Himarës. Ai më tha se të dy helikopterët ishin ngritur dhe se kishin
marrë drejtim bregut të detit për të dalë në bisht të Karaburunit. Në
këtë kohë unë i dhashë urdhër zbulimit radiolokator dhe atij pamor
optik, që kush t’i pikaste, të më njoftonte. Ndërkohë, nisa të matja
kohën me kronometër. Kohën që duhej për të shkuar deri në Vlorë. Për
habi nuk pati asnjë kontakt viziv apo fonik. Pres që kronometri të
shënonte kohën kur helikopterët të dukeshin mbi Vlorë dhe marr në
telefon Shkollën e Aviacionit. U them se tashmë duhet të jenë mbi
Vlorë, se duhet të dëgjohet zhurmë. Më thonë se nuk shikonin e dëgjonin
asgjë.

Kur e mësuat për katastrofën?

Një
sekondë më pas. Unë kisha bllokuar të gjitha linjat civile telefonike
në atë drejtim dhe dëgjova në telefon centralisten e fshatit Vuno të
thotë tekstualisht “u rrëzua një helikopter këtu te ne, vetëm zjarr e
flakë”. I bërtita: Ç’thua moj! E ke të saktë apo jo? “Kush jeni, Dega e
Brendshme”, më thotë. I them se jemi Vendkomanda Qendrore e Aviacionit
në Tiranë. Dhe ajo më tregon se është e sigurt që tashmë një nga
helikopterët është rrëzuar dhe se këtë e kanë parë më sy të lirë. Në
këtë moment nuk e kam mbajtur më veten. Më janë mbushur sytë dhe më ka
shpëtuar doreza e telefonit nga dora. Por të gjithë që ishin aty nisën
të qanin.

Po helikopteri tjetër?

Sapo
mësuam se një nga helikopterët ishte rrëzuar e kuptuam se gjithçka
kishte ardhur për shkak të përkeqësimit të motit. Sepse ndërkohë nga
Rinasi na kishin njoftuar se avioni i shoqërisë hungareze “Malev” mezi
ishte ulur. Njëkohësisht Fieri e Vlora dhanë informacion për prishje të
menjëhershme të kushteve atmosferike. Në këtë moment ne lëshuam alarmin
për të shpëtuar helikopterin e dytë. Por sërish zbulimi pamor optik dha
përgjigje negative. Nuk e shikonin. Me kalimin e minutave bëmë llogari
se shpresat ishin të pakta edhe për helikopterin e dytë, pasi
përllogaritëm kohën e qëndrimit në ajër dhe na dilte se karburanti
duhet të ishte mbaruar me kohë. Por pati edhe momente shprese. Sepse
nga posta radioteknike e Fierit na njoftuan në katër raste të ndryshme
se në zonën Vlorë-Fier u dilnin impulse në ekran. Por ishin të dhëna
false. Thjesht radarët shihnin ngarkesat e reve, stuhinë e fortë, të
njëjtën që u bëri gropën dy helikopterëve dhe 21 njerëzve të pafajshëm.
Lajmin e rrëzimit të helikopterit të dytë e mësuam vonë. Na e
komunikuan me telefon nga Dega e Brendshme e Vlorës. Na thanë: Është
rrëzuar edhe i dyti, në afërsi të Llogarasë. Kujtoj se në këtë kohë kam
dalë jashtë dhe kam futur kokën në ujët e ftohtë të çezmës për një kohë
të pacaktuar.

Pati një hetim për këtë ngjarje?

Kush
të falte? Ka ardhur një grup hetimi vetëm katër orë pas ngjarjes. Ishin
gjashtë vetë të Hetuesisë së Tiranës. Por meqë ishin civilë, nuk u
lejuan të futeshin në vendkomandë. Ua nxorëm materialet jashtë,
dokumentet dhe shiritat e incizimit, pasi të gjithë dialogët e mi me
komandantët e helikopterëve regjistroheshin automatikisht. Por shpejt
na u komunikua se ne si vendkomandë kishin vepruar saktë, sipas të
gjithë rregullave të paracaktuara.

Kujt ia vini fajin që ndodhi kjo ngjarje, si ekspert i vjetër?

Pati
një përkeqësim të papritur të motit. Saktësisht ka pasur një ciklon
atmosferik që ne në atë kohë, me aparaturat që kishim, nuk mund ta
diktonin në kohë. Mësuam se edhe deti në këtë kohë kishte qenë 9 ballë,
si asnjëherë tjetër. Ndërsa cikloni ka qenë me drejtim jug-veri. Kemi
përllogaritur se të dy helikopterët janë përplasur me malin në të
njëjtën kohë. Pra, nëse themi se ata janë ngritur në Himarë me distancë
kohore 3 minuta i pari nga i dyti, me anë të një përllogaritje të
thjeshtë, të parit i binte të ishte në Llogara, ndërsa të dytit në
Vuno, kur janë përplasur. Pra, janë goditur në të njëjtën kohë nga
rryma e fortë e erës. E një ere që u llogarit të kishte shpejtësinë
mesatare 165 kilometër në orë. Për mua i ka marrë helikopterët si
gjethe pemësh dhe i ka përplasur në mal.

Nëse do të kishin fluturuar me tjetër itinerar kthimi, a mund të kishin shpëtuar?

Edhe
mundet. Edhe po të ishin kthyer nga rruga e Qafë Mbretës, mbase mund
t’ia kishin dalë, sepse mund të kishin arritur të futeshin në grykë,
kur cikloni ende nuk kishte mbërritur. Por edhe po të kishin zbatuar
sugjerimin tim, të ishin futur 10 kilometër në det, mbase do të kishin
pasur tjetër fat. Sepse ata kanë fluturuar bregdetit. Por mbase jam i
gabuar. Mbase cikloni, kudo që t’i arrinte, do i kishte rrëzuar. E
kujtojnë të gjithë tufanin e asaj dite. Nuk ishte nga ata që ndodhin
shpesh. Makinat që u dërguan në Llogara, pas ngjarjes, mezi e kanë çarë
erën dhe shiun. Të mendosh që shumica ishin kamionë të rëndë.

A ka një pikë të errët në të gjithë këtë histori?

Nuk
jam shumë i sigurt. Ka vetëm pandehma. Një e tillë është ajo e debatit
në Himarë, të niseshin apo jo. Sepse ishte raportuar ndërkohë që moti
kishte nisur të prishej. Kam idenë se pilotët mund të jenë
sugjestionuar nga pamja e studentëve të plagosur. Nga lutjet e tyre për
ndihmë. Të shohësh njerëz të përgjakur, me gjymtyrë të coptuar, që të
luten... Mund të jenë vënë në siklet edhe nga mjekët, sepse ka edhe një
version të tillë. Por ajo që u bë nuk kthehet më. Tre nga pilotët ishim
miq të mi. Edhe tani bëhem shumë keq kur e kujtoj këtë ngjarje.



Panorama