Morali i pares.

Morali i pares (Botuar më 1933)

ZEF VALENTINI

Asht nji
problem moral q* nuk ka pasë trazue aspak moralistat e moçëm e
moralistat mjes-kohtarë, pse nuk ishte atëherë nji problem por nji rasë
fort e fjesht aplikimi të parimevet ma temelore; po mjerisht nuk trazoj
në temel as moralistat modern, jo pse nuk paraqet të vshtira as në kohë
t’onë, por pse bota e jone materjale nuk desht me pëvetë mbi ket problem
të ri ata idealista q* quhen me nji hije të let hironije “moralista”
ase “filozof”. E kështu moralistat u gjetën përpara nji fakti të kryem, e
përpara faktit të kryem me responsabilitete të panjoftuna e me
rrjedhime të frigshme, s’të bahet m’u tallë në kërkesë të fajevet
shkaktore, por pragmatisht t’epet me pranue faktet e kryeme e me kerkue
nji adaptim. Qe problemi: cillat janë, jo vetëm parimet, por edhe
rregullat e drejtsis morale q* do të drejtojnë kursin ose qarkullimin e
pares. Shka asht parja? Esencjalisht asht nji mjet tregtije per me
letsue trampin. Motit kush delte me nji panajir për me ble nji lopë,
merrte me vedi po e xam nja gjashtë berre per me ja lshue shoqit në vend
të lopes: që trampi i fjesht ose trampi në natyrë.Rregullat e kësaj
tregti ne djep, janë — së pakut në teori — fort të fjeshta e të kjarta,
madje asht vetëm nji rregull: Aqualitas dati et açepti in quo est
iustitia commutativa: drejtsija e trampit përmbahet në barasim të gjas
së dorzueme me gjan e marrun; un jam nieri nji kambe me ty, e e kam
kurrnji të drejtë me pasunue vedin me dam t’andin, prandej, në marrsha
dishka prej tejet, kam detyrë me ta ta me nji send q* të jet i
vlerenjinjishëm per ty. Porse trampi i fjeshtë ka pasë edhe aj ato
zorimet e veta në lamë praktike.Nji zotim moral: si mund të krahazohet
p.sh. vjeftja e barrës së grunit me atë të nji petku? Janë dy soje tepër
të ndryshme! Nuk kan nji masë të perbashktë, e prandej llogarija për me
çue në vend egzigencat e asaj iustitia commutativa na del nji aplikim i
kaperthyem i nji rregulle teper të fjeshtë. Nji zorim teknik ose të
thuesh logjistik: më lypet nji mall; asht e dijtun, do të trazohem me
shkue në panajit e me kthye tuj bartë mallin e blem; po pse me u trazue
dy herësh, tuj ba nji rrugë me mall t’em e nji tjetër me mallin e ri? Do
të kërkoj pra nji mall q* mund të baret let, por q* të ket vleftë të
madhe sa me muejtë m’u ndrrue me çdo mall tjetër ma të randë, e me kaq
letsova vshtirsin teknike; por kur edhe të gjith shitsat bijnë në godi
me mue në të njoftun të vlerës së mallit të vogël, kemi gjete nji masë
të perbashktë e të gjithmbarshme për të krahazue jo vetem mailnat per
edhe punët e shërbimet e ndryshme, kemi ba nji hap të mirë për të
zgidhun të çastjes morale.
Të marrim, për shembull një mall të vogël
por fort të çmuem, nji metal të bukur e të lakmuem prej të gjithvet:
arin. Ket, mund e marr me vedi kudo, edhe me nji sasi mjeft të madhe;
n’anë tjeter te gjith e njofin e e pranojnë ket soj malli; sejcilli
shitës thotë: un me ket ar q* me paraqitet mund të marr njaq mall sa i
dorzoj atij q* m’ep arin, edhe dishka ma tepër për shpërblim të të
bartunit e të mundit; shitsat përgjithsisht per me krahazue mallnat e
ndryshem, arsyetojnë: misri vin sa nji masë ari, orizi sa dy, prandej në
dorzosha nji barrë oriz mund të lypi dy barrë miseër. Qe letsimi i
qarkullimit tregtar, caktimi i çmimevet, masa temelore e perbashktë e
vlerës së mallnavet, llogarit e fjeshtsueme, zgidhja e problemit moral e
letsueme.Porse ari mund të falsifikohet, zakonisht perzihet pak a shum
me metal tjetër ma të dobët, nuk mund të shkojë nieri me terezi në dorë
per me peshue arm ças per cas. Lypet këtu ndërhymja e auktoritetit civil
të garantojë setcillin se interresi i tij s’ka për të psue gja tuj
pranue përdorimin e arit në vend të mallnavet në natyrë. Auktoriteti
publik ka me i vue vulën e vet arit të vërtetë me nji dishmi të peshës e
të sasis së të përziemit; ma tepër edhe ka me e marrë vetë në dorë
gjith punën e qarkullimit t’arit, e ka me qitë monedha, copë ari të
vertetë, sasije e të përziemi të caktuem, të vulosuna në gjith syprinën
mos të mundet kush me i limue. Tregtija, pose kollajsimit teknik e
qetsis morale, fiton sigurimin. Drejtsis së trampit i shtohet drejts
distributive, q* communium distributiva est secundum quadam
proportionalitatem, q* siguron dobit e së mirës së perbashktë në
marrdhanie shoqnore, të dame mbas së drejtës të sejcillit.Edhe deri këtu
ecë puna ujë, se mjeft kjartas shifet aplikimi i rregullës së drejtsis
me nji lamë kaq të fjeshtë, e shifet edhe kollajsimi i masës së
njinjishme e të sigurueme. Por shka se në shekullin e XIII parja q*
kishte kenë deri atherë nji unitet mase me vlerë reale e prandej të
caktueme, nisi e u ba nji masë konvencjonale e prandej e luejshme e e
pasigurtë. Filipi i Bukur, Mbret i Francës, tuj pa se shteti i qet
monedhat, shteti asht aj q* u a cakton vlerën e i qet kundrejt nji
shpërblimi përkatsë, mendoj se shteti mundet edhe me qitë monedha me nji
vlerë t’ultë por me nji nitull të naltë aq sa me xjerrë fitim të madh,
pa damtue sensibilisht privatët, shkurt me qitë zyrtarisht pare kalipe,
tuj u zotnue me i shndrrue ma vonë me ar të vërtetë.Njimend, deri sa
kufizohet qarkullimi i parevet “kallpe” zyrtare mbrenda kufivet të
shtetit q* i ka qitë, e deri sa ajo qeverri gzon besimin e nështetasvet
si e zoja me mbajtë obligimet q* merr me ket soj kambjali, privatet nuk
damtohen sensibilisht. Por bani e desht, po e xam, nji manifakrurjer
mudashnash prej Lionit me pague nji produktor lombard, qe se produktori
lombard nuk don me diejtë gja per ato pare kallpe e s’pranon por veç ar
të vërtetë; në pranoftë pare të Filipit, i pranon vetem me nji zbritje,
të vogël o të madhe, në çmim titulluer të tyne, si mbas besimit q* i ep
fuqis financjare të Filipit te Bukur. gjithnji tregtarët e mbrendshem
deri diku pushojnë qetsisht me pare të Filipit ndër kanaveta, por kur
shofin se Filipi i ka shprazë arkat e shtetit ndër lufta, atëherë nuk u
xanë ma besë parevet të tija, edhe i çmojnë vetem 50% të vlerës
titullore të tyne, po kje se kujtojnë se Filipi asht i zoti me pague
vetëm 50% atij q* ja kthen për me pasë ar të vërtetë; i çmojnë 30% o ma
pak, po kje se kujtojnë se vetëm aq asht i zoti me pague. Me ket
shembull e me ata q* e muernë mbrapa në Francë e njeti, nisi me hie në
qarkullim të pares nji padrejtsi distributive, kah vlera e monedhes nuk
kje ktej e mbrapa e sigurtë, por e luejshme nalt a poshtë simbas
gjendjes së ditës; hini edhe nji padrejtsi komutative kah shteti merrte
nji mall a nji shërbim e e shpërblete me monedhe vlere, tash a vonë, ma
t’ultë.
Në kaq nder bankjerë e tregtarë muer të hapun edhe zakoni
izraelit i “lettere di cambio” ose i kambjalevet. Qysh motit, izraelitët
ishin kenë shpërda në të tanë botën rromake e barbare, e tuj njoftë
mirë se edhe të bartunit e pares s’artë kishte ato rreziqet e zorimet e
veta — si mund t’a barti un nji miljon florinna prej Kordove në
Trebizondë e në Makao, pa ndeshë kund në kusarë? — kishin zakonin me i
shkrue nji tregtari tjetër fisi të vet e ky late çmimin n’emën të
shoqit, tuj dijtë se shoqi mandej kish per të muejtë e per të dashtë me e
rimborsue. Asht e dijtun, rimborsimi mund u bate edhe sa vjet ma vonë;
prandej izraeliti kordovas, pa pasë ar n’arke të vet muejtte me porosite
mundash në Makao tuj u pshtetë në kredi d.m.th. në besim q* i epte
bashkvllau i atjeshem: mbasandej paret, tuj shitë, hijshin n’arkë, e qe
se filloj nji tregti e nji fitim, pa fond tjetër posë besimit e pa
monedhe tjetër posë letret. Si muer të hapun ky zakon edhe jasht
vllaznis izraelite, nder te gjith tregtarët q* kishin korrespondenta e
ortakë, xuni fill sistemi financjar i kredis ose i besimit. Sistem i
bukur, në kje besa njimend besë sikur ndër tregtarë të moçëm t’Amerikes
Jugore, q* në vend të nji obligacjoni zhgulshin nji qyrne mjekrre e
dorzojshin, e kreditori e diejte se ajo qyme nuk do të mbette në dorë,
pse gjithshka bajshin por borxhin s’e leshin vjerrët. Sistem i dobishëm,
pse epte kollajsim të madh e mundsi zhvillimi të madh në tregti. Por
edhe sistem i rrezikshem fort po kje se ulet moraliteti e besa hahet, a
por edhe vetëm po kje se e shtje në pune ket sistem nji andrratar q*
lshohet në sypermarrje te parealizueshme.
Ktu, në fund të fundit,
jemi gjithmonë në lamë drejtsije komutative, me nji element
karakterizues të ri: besa e urtila. Po sistemi i kambit ose i kredis q*
prandej ishte vetëm nji vegël në dorë të nji tregtari i cilli ndrrote
përnjimend mallna — grune, peihurna, dru, specje etj. — me ar, na duel
mandej të thuesh në vedi, kshtu përnjiheri na duel përpara nji soj
tregtari të ri, i cilli mundet tashti me ba tregti tuj ndrrue ar me
letra, ose edhe vetem letra me letra: Bankjeri. Banka paraqitet si nji
institut i cilli don me kollajsue tregtin tuj i hjekë tregtarit kujdesin
e të bartunit të monedhës: banka merr ar ktu, dërgon nji letër atje
lerg, e bankjeri i atjeshëm paguen me ar ose sido t’interresuemin. Banka
i ep tregtarit q* niset e s’mundet me marrë me vedi nji kuintal ar, nji
letër, e tregtari tuj ra në çdo qytet, me at letër në dorë xjerrë prej
bankavet të bashklidhuna paret q* i lypen.
Kshtu bankjeri “sensim
sine sensu” ja xuni vendin shtetit si emisjonar valute: shteti qet
monedha ari, masë të njoftun e mjet tregtie; bankjeri qet letra, vlerë
të njoftun e mjet tregtije; madje shteti vetë, tuj pa dobit publike e
fitimet q* mund t’i sjellë financës së qeveris nji institut i tillë,
bahet aj vetë bankjer e qet kartë-monedhat. Mun vetë monedha nuk asht ma
nji copë ari me nji titull q* t’i përgjegji vjeftjes reale të sajë, por
të shumën asht nji “bon pour..”, vyen per aq, por s’e ka në vetvedi at
vjeftje.
Shtohet kollajsija por njikambe edhe pasegurimi: parja çohet
e ulet ditë për ditë. Bankjeri Botschild vj.1815 e din se bota pret nji
luftë rrenuese e cilla do t’a vorfnoje arkën shtetnore inglize; rrin e
soditë luftimin e Ëaterloo-s; teksa fiton gjenerali ingliz, vrapon
n’Ingliterrë, blen për nji kurrgjasend kartë-monedhat prej popullit q*
ende s’din gja për fitim, e gjithnji dron hehe se kur po jet me nji copë
letër në dorë në vend të parevet; mbas pak orësh përhapet lajmi i
fitimit ingliz, rash Ingliterra e ka pasunin të sigurueme; Rotschild
shet shtrejt letrat e blemun lir. Aj bahet mbret i financës, njiqindmi
familje kan ra në skam. Jo vetëm çdo luftë, por edhe çdo lajm lufte i
hapun prej spekulatorvet bje me vedi kso katastrofesh; e jo vetëm
veprimi i spekulatorvet, por edhe veprimi qëllim—drejtë i qeverrinavet
kundrejt qarkullimit të pares. Qeverrija mendon: a t’a la qarkullimin në
dorë të fatit? E kam lane në dorë të spekulatorvet, o pak së pakut me
nji babilonie të rrezikshme; a t’a çoj nelt tash vjeftjen e pares s’onë?
Por industrinat e mija kan për t’u mbyllë me dam të puntorvet,
t’industrjalvet e të tregtarvet, pse të huejt s’donë me ble më nji vend
ku parja asht tepër e nelte; a t’a uli poshtë? Ata q* kan pasë pare,
mbesin të vorfnuem, pse përpara me njiqindmi privati mund të blejte nji
shpi, tash s’mund të paguej as qiran e shpis ku asht. Si me ja ba?
Të
kishte mbetë sistemi i kredis i kufizuem mbrenda caqevet të fondit real
t’arit o spakut të pasuninavet tjera reale, çashtja morale ishte kenë
zgidhë vetveriu mbas parimevet të drejtsis komutative e distributive e
të beses. Çashtja praktike nuk kishte le kurr, pose pak rasavet të
mashtrimit, për t’u parapritë me anë të nji kontrolli, e për t’u ndreqë,
në rasë shpërdorimi, me anë të gjykarores. Si u hap tronditja edhe në
lamë të fondevet të shpresueme — tuj kenë shpresa, e sidomos shpresa e
spekulatorit e e aventurjerit, nji gja tepër e rrejshme — jo vetëm
prishi qarkullimin e pares së burimit privat, por edhe ngrehi mbas vedi
financjerë qeverritare, me qëllime të papërlyeme a jo, por sakt me
shikim tepër të shkurtë. Jo vetëm lypen në qarkullimin e parevet
drejtsija komutative e drejtsija distributive, besa e urtija, por aj
shikim i largët, q* ndër shkenca morale u quejt me nji emen kompendjoz
latin: “si” morale, “po kjo se”... moral, me fjalë tjera “kondita
morale”. Po kje se baj sot nji veprim, tash për tash të padamshëm, do të
parashifet se ma vonë shum tjerë kan me marrë shkas me veprue mbas
shembullës s’eme. Ndoshta aj veprimi i jem nuk asht moralisht i keq në
vetvedi, por me e lejue atë asht njinji si me çile shtegun, me dam të
madh, për sa e sa rasa tjera. Prandej, po kje se lejohet veprimi i parë,
lejohet nji dam i madh; shka nuk mund të pranohet. Po kje se un
tregtar, bankjer a shtet, shof se nji sistem monedhar, si të përhapet,
ka me trandë të drejtën komuntarive a distributive, besën e urtin, do të
baj flue interresin e vogël të tashëm, per me pshtue vedin, bankën,
aventorët, shtetin, nierzimin prej nji katastrofe.
Por mjerisht
shekujt e kaluem nuk kjenë aq larg-shikjuesa të interresit të vërtetë, e
shekullit t’onë i mbet tash barra me ju shmangë trimnisht të gjitha
atyne sistemeve tepër artificjale q* lejojnë abuzimet e besës, mun edhe
damtimin e të pafajvet. A kemi me u kthye në sistem të trampit të
fjeshtë — integral jo sakt, se a teper i mërzitshëm e impraktik, por
ndohare ndër marrdhanie ndërkombtare -? a por kemi me u kthye me nji
bazë ari o me nji bazë të vlerënjinjishme? a kemi me sendergjue nji
sistem të tij ma të natyrshëm se të tashmit? Nuk mund t’a parashofim.
Shka mund të shofim kjartas asht veç nevoja e pamohueshme e urgjente e
nji stabilizimi të sigurtë të nji uniteti të masës së viernavet, nevoja e
nji segurimi te shkëmbimit, nevoja sidomos e asnjë garanci mbi te
gjitha garancinat q* asht rivlefsimi i vlernavet morale, rimbkambja e
moralitetit. Zhdukja e moralitetit, me pesë degët e veta: drejtsija
komutative, drejtsija distributive, besa, urtija, “si” morale, bani të
pakenuna mjetet ma te sigurtat, sikur bazën e arit e garancin e shtetit;
rimbkambja e moralitetit ka me i kthye botës segurin e luizimin.

Kjo fotografi është zvogluar, kliko këtu që ta shihni në madhësin origjinale!


Shqiptarë!
Duajeni At Valentinin, se ai ju dashuron me zemër. Çmojeni, se ai punon
paprerë, për t’ia bërë të ditur botës vlerat tuaja shpirtërore dhe
artistike. Ai është juaji, sepse i ka dhënë çështjes suaj mëndjen dhe
shpirtin e vet. - Papa Pauli VI, 25 Prill 1968

Kush është At Zef Valentini

Ai
quhej Zef Giuseppe Valentini, italian i lindur në rrethinat e Padovës. U
diplomua për filozofi në vitin 1924 dhe më pas për teologji në vitin
1928. Kur ishte vetëm 20 vjeç, ai mbërriti në Shqipëri me detyrën e
misionarit jezuit. Ndërmjet viteve 1922-1932 ushtroi profesionin e
mësuesit në Gjimnazin Jezuit të Shkodrës. Ndërsa vepra e tij e parë, për
Shqipërinë, titullohet “Kolegja Saveriane ndër 50 vjetët e para
1877/´78-1927/´28”, një vepër e cila u botua në gjuhën shqipe dhe
italiane. Më tej ai shkruan në gjuhën shqipe një biografi të Garcia
Moreno-s dhe në vitet që pasojnë merret me shumë përkthime në gjuhën
shqipe të autorëve të njohur botërorë dhe, paralelisht, disa studime
historike mbi shqiptarët dhe studime të tjera letrare mbi autorët
shqiptarë. Nga viti 1932 drejtoi revistën “LEKA” deri më 1943, së bashku
me të, revistën “Lajmtari i zemrës së Krishtit”. Në fund të vitit 1943
At Zef Valentini largohet nga Shqipëria për në Itali, ku drejtoi
revistën “Letture”. Në Itali ai nisi të botojë shumë tekste mbi
Shqipërinë. Në vitin 1955 ai bëhet titullar i Katedrës së Gjuhës Shqipe
në Universitetin e Palermos, ku themelon dhe drejton “Qendrën
ndërkombëtare të studimeve shqiptare”.

Vepra të Zef Valentinit

“Kolegja Saveriane ndër 50 vjetët e para 1877/´78-1927/´28”
“Biografi e Garcia Moreno-s”
“Polieucte” e Kornej (përkthim)
“Sauli” i Alfieri-t (përkthim)
“Studim mbi hakmarrjen historike të shqiptarëve” (Bashkautor me Fulvio Cordignano)
“Kronologji mbi historinë e Shqipërisë nga viti 313 e deri në shekullin XIII”
“E drejta e komunitetit në traditën juridike shqiptare” (1956)
“Ligji i maleve shqiptare 1880-1932” (1969)
“E drejta juridike shqiptare”
“Akte shqiptaro-veneciane të shekujve XIV-XV”
Revista “Letture” (themeluar prej tij më ´46-n në Itali)
“Shkodra dhe poeti i saj” (ese për Ernest Koliqin)
“Fishta” (studim për Gjergj Fishtën) etj.


Jezuiti italian që dashuronte Fishtën

“Ai është Homeri shqiptar, një poet nga më të mëdhenjtë”

“Fishta
është një Homer shqiptar. Ai nuk është vetëm një poet i madh kombëtar.
Ai është nga më të mëdhenjtë në botë. E rëndësishme është që ai të
njihet prej saj”.

Ky ishte vlerësimi i At Zef Valentinit për
poetin “e cunguar” në Shqipëri për shumë e shumë vite, poetin e vargjeve
të mrekullueshme të Lahutës së Malcisë. Studimi i Valentinit për
Fishtën është një studim madhështor. Kështu thotë botuesi Kulla, ndërsa
rrëfen rrugët dhe përpjekjet e këtij studiuesi për të depërtuar te të
mëdhenjtë e letërsisë shqipe. Sepse At Zef Valentini është një studiues
krejt i veçantë.
Me kritikat e tij, pas viteve ´30 ai lë gjurmë në kritikën e letërisë dhe autorëve shqiptarë.
“Përveç
një varg përkthimesh, aktiviteti i Valentinit është mjaft i spikatur
edhe në kritikën letrare të autorëve tanë më përfaqësues”,- thotë Kulla.
Sipas tij, “më madhështori është studimi i tij, “Fishta”, ku me
mprehtësinë dhe zbulimin e detajeve dhe metrikës, ai e çmon autorin si
një Homer shqiptar, si një poet jo vetëm kombëtar, por edhe nga më të
mëdhenjtë në botë, mjaft që të përkthehet e të njihet prej saj”.

Më
tej, ai përmend kritikat e famshme të Valentinit mbi Mjedën dhe
Koliqin. “Për Ernest Koliqin, Valentini ka shkruar një ese të gjatë me
titull “Shkodra dhe poeti i saj”, një ese mjaft interesante”,- cilëson
Kulla, duke përmendur pas kësaj studimet mbi arbëreshët e mëdhenj De
Rada dhe Zef Skiroi.

“Madje, për poemën e njohur të këtij të
fundit, me titullin “Kthimi”, ai citon se është për letërsinë shqiptare
ashtu siç është “Komedia hyjnore” e Dantes në letërsinë italiane”,-
citon botuesi. Ai thotë se për të mos u harruar në letërsi, janë edhe dy
krijime të tij autentike, mjaft të bukura artistikisht, kushtuar
flamurit shqiptar. Njëri sonet titullohet “Flamuri u ngjall”. Po ashtu,
një krijim tjetër i Zef Valentinit, mjaft interesant, i kushtohet
arkeologut të madh shqiptar dhe martirit të shquar të idesë kombëtare,
Shtjefën Gjeçovit.

E megjithkëtë, në fushën e studimit ai la
edhe shumë gjurmë të tjera. Studime mjaft të rëndësishme prej tij u lanë
edhe për metrikën e gjuhës shqipe. Sipas botuesit Ndriçim Kulla, i një
rëndësie tejet të veçantë është edhe një studim i tij i gjatë, i botuar
në shumë numra të “Leka”-s, mbi metrikën shqipe. Më tej, këtë studim të
gjatë Zef Valentini e plotësoi, kohë më vonë, në formën e një traktati,
të cilin ia dhuroi Ministrisë sonë të Arsimit të asaj kohe, ku shënonte
se mund të përdorej në shkollat e mesme.

Sipas Kullës, po të
përjashtohej vepra e Luigj Gurakuqit, “Vargnimi në gjuhën shqipe”, një
vepër kjo e botuar në vitin 1906, studimi i Valentinit është i pari
libër i këtij lloji në gjuhën shqipe.

Valentini i botuar në Shqipëri

Botuesi
i shtëpisë botuese “Plejad”, Ndriçim Kulla, e ka obligimin e tij
kryesor për momentin. Fjalët e Papa Palit VI mbi dashurinë dhe pasionin
që Zef Valentini derdhi për Shqipërinë, e kanë shtyrë gjithmonë të
mendojë se “nëpërmjet ndriçimit të kësaj ‘hijeje’, ku ai është lënë, pra
nëpërmjet botimit të plotë të veprave të tij, të arrijmë jo vetëm të
respektojmë kulturën dhe dinjitetin tonë, por edhe t’i shërbejmë
interesave dhe strategjive tona kombëtare. Ai thtoë se ka bërë tashmë
gati për botim një pjesë të veprës së Valentinit, dhe një nga veprat e
tij mbi Kanunin, sistemin legjislativ të kohës në Shqipëri, për kohën e
Skënderbeut, si dhe shumë studime të tjera të bien në dorën e lexuesve
shqiptarë.